Chapter 1
- ক) প্ৰাচীন ভাৰতীয় ইতিহাস পুনর্গঠনৰ সমলসমূহ ঃ
- প্রত্নতাত্ত্বিক
- সাহিত্যিক
- খ) হৰপ্পা সভ্যতা :
- উৎপত্তি
- বিস্তৃতি
- মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ
- প্ৰথম নগৰীকৰণ
- পতন
- গ) বৈদিক সভ্যতা ঃ
- আদি-বৈদিক আৰু পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগ
- জনজাতীয় ৰাজনীতি
- অর্থনৈতিক উন্নয়ন
- সামাজিক স্তৰীকৰণ
- ধৰ্ম আৰু দৰ্শন
Main Book ৰ ওপতৰ বিত্তি কৰি Answer লিখা হৈছে
কিছুমান শব্দ বাদ দি পঢ়িব যেনে- Chapter 4 ৰ প্ৰসংগ: / Chapter 1 ত
ইয়াৰ ঠাইত পাঠত উল্লেখ আছে লিখিব পাৰে
--------------------------------------------------------
Very Short Type Questions: অতি চমু প্রশ্ন
১. প্রত্নতত্ত্বৰ পিতৃ কোন? (Who is regarded as father of Archaeology?)
উত্তৰ: প্রত্নতত্ত্বৰ পিতৃ হ’ল চিৰিয়াকো ডি পিজ্জিকোলি (Ciriaco de' Pizzicolli)। তেওঁ পূব ভূমধ্যসাগৰীয় অঞ্চলৰ প্রাচীন ক্ষেত্ৰ ভ্ৰমণ কৰি “Commentaria” নামৰ গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছিল।
২. অভিলেখ মানে কি বুজা? (What is Epigraphy?)
উত্তৰ: অভিলেখ (Epigraphy) হ’ল প্রাচীন লিপি বা খোদিত লেখন অধ্যয়নৰ বিজ্ঞান। ইয়াৰ জৰিয়তে শিলা, ধাতু বা তাম্ৰপটীত খোদিত লিপিৰ সময়, ভাষা আৰু অৰ্থ উদ্ঘাটন কৰা হয়।
৩. এলাহাবাদ শৈলশাসন কোনে খোদিত কৰিছিল? (Who had inscribed Allahabad pillar inscription?)
উত্তৰ: এলাহাবাদ শৈলশাসন গুপ্তৰজা সমুদ্ৰগুপ্তৰ সময়ত হৰিষেণে (Harisena) খোদিত কৰিছিল। ইয়াত সমুদ্ৰগুপ্তৰ শৌৰ্যগাথা বৰ্ণনা কৰা হৈছে।
৪. উপনিষদ বুলিলে কি বুজা? (What is the meaning of Upanishada?)
উত্তৰ: উপনিষদ (Upanishada) হ’ল বৈদিক সাহিত্যৰ দাৰ্শনিক গ্ৰন্থ। ইয়াত বিশ্ব ব্ৰহ্মাণ্ডৰ ৰহস্য, আত্মা, পৰমাত্মা আৰু জ্ঞানমাৰ্গৰ চিন্তা-চৰ্চা কৰা হয়।
৫. ‘মিলিন্দ পনহ’ কি? (What was Milinda-Ponah?)
উত্তৰ: ‘মিলিন্দ পনহ’ (Milinda-Panho) হ’ল বৌদ্ধ সাহিত্যৰ এক গ্ৰন্থ। ইয়াত ৰজা মিলিন্দ (Menander) আৰু ভিক্ষু নাগসেনৰ মাজত বৌদ্ধ দৰ্শনৰ ওপৰত প্ৰশ্নোত্তৰৰ বিষয়ে বৰ্ণনা আছে।
৬. ‘আগম’ সাহিত্য কি? (What was agam literature?)
উত্তৰ: ‘আগম’ (Agam) সাহিত্য হ’ল জৈন ধৰ্মৰ পবিত্ৰ গ্ৰন্থসমূহ। ইয়াত মহাবীৰৰ উপদেশ, জৈন দৰ্শন আৰু নৈতিক নীতিৰ বিষয়ে বৰ্ণনা কৰা হৈছে।
৭. চি-ইউ-কীৰ প্ৰণেতা কোন? (Who wrote Si-u-Ki?)
উত্তৰ: চি-ইউ-কী (Si-u-Ki)ৰ প্ৰণেতা হ’ল চীনা পৰিব্ৰাজক হিউৱেন চাং (Hiuen Tsang)। ইয়াত তেওঁৰ ভাৰত ভ্ৰমণৰ বিষয়ে বিশদ বিৱৰণ আছে।
৮. ৰাজতৰংগিনীৰ লেখক কোন? (Who wrote Rajatarangini?)
উত্তৰ: ৰাজতৰংগিনী (Rajatarangini)ৰ লেখক হ’ল কল্হণ (Kalhana)। এই গ্ৰন্থত কাশ্মীৰৰ ইতিহাসৰ বিষয়ে বৰ্ণনা কৰা হৈছে।
Short Notes: চমু টোকা
১. প্রত্নতাত্ত্বিক সমল (Archaeological Sources)
প্রত্নতাত্ত্বিক সমল (Archaeological Sources) প্রাচীন ভাৰতীয় ইতিহাস পুনর্গঠনৰ মূল ভিত্তি। এই সমলসমূহৰ ভিতৰত খনন কাৰ্যৰ দ্বাৰা উদ্ধাৰ হোৱা ভগ্নাৱশেষ, অভিলেখ (inscriptions), মুদ্ৰা (coins), স্থাপত্য-ভাস্কৰ্য আৰু দৈনন্দিন সঁজুলি অন্তৰ্ভুক্ত। এইবোৰ নিৰ্ভৰযোগ্য কাৰণ ইয়াত পক্ষপাতিত্ব নাথাকে আৰু বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰে (যেনে ৰেডিঅ’ কাৰ্বন) সময় নিৰূপণ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপ, হৰপ্পা সভ্যতাৰ খনন কাৰ্যই তদানীন্তন সমাজৰ সংস্কৃতি আৰু অৰ্থনীতিৰ বিষয়ে তথ্য দিয়ে। শিলালিপি, যেনে অশোকৰ স্তম্ভলিপি, ৰাজনৈতিক আৰু ধৰ্মীয় অৱস্থা প্ৰতিফলিত কৰে। ভাৰতীয় পুৰাতত্ত্ব বিভাগৰ প্ৰতিষ্ঠাপক চাৰ উইলিয়াম জ’নছৰ অৱদান উল্লেখযোগ্য। এই সমলসমূহে সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক জীৱনৰ বিশদ ছবি প্ৰদান কৰে।
২. সাহিত্যিক সমল (Literary Sources)
সাহিত্যিক সমল (Literary Sources) প্রাচীন ভাৰতীয় ইতিহাস অধ্যয়নৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ উৎস। এইবোৰৰ ভিতৰত বৈদিক সাহিত্য (ঋগ্বেদ, যজুৰ্বেদ, উপনিষদ), মহাকাব্য (ৰামায়ণ, মহাভাৰত), পুৰাণ, বৌদ্ধ গ্ৰন্থ (ত্ৰিপিটক), জৈন আগম আৰু বিদেশী পৰিব্ৰাজকৰ টোকা (যেনে হিউৱেন চাংৰ চি-ইউ-কী) অন্তৰ্ভুক্ত। বৈদিক গ্ৰন্থই ধৰ্মীয় আৰু সামাজিক জীৱনৰ বিষয়ে জান ৰূপৰেখা দিয়ে। মিলিন্দ পনহ আৰু ৰাজতৰংগিনীৰ দৰে গ্ৰন্থই ৰাজনৈতিক ইতিহাসৰ তথ্য দিয়ে। তথাপিও, এই সমলসমূহত কেতিয়াবা অতিৰঞ্জনা থাকে, গতিকে বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণৰ প্ৰয়োজন। এইবোৰ প্রত্নতাত্ত্বিক সমলৰ সৈতে মিলাই ইতিহাস পুনর্গঠন কৰা হয়।
৩. প্রথম নগৰীকৰণ (First Urbanization)
প্রথম নগৰীকৰণ (First Urbanization) ভাৰতত হৰপ্পা সভ্যতাৰ সময়ত (খ্রীষ্টপূৰ্ব ২৬০০-১৯০০) ঘটিছিল। এই সভ্যতাই নগৰ কেন্দ্ৰ যেনে হৰপ্পা, মহেঞ্জোদাৰো আৰু ধোলাভিৰা গঢ়ি তুলিছিল। এই নগৰসমূহত পরিকল্পিত রাস্তা, নিষ্কাশন ব্যৱস্থা (drainage system) আৰু গুদাম (granaries) আছিল, যিয়ে উন্নত নগৰ পরিকল্পনাৰ ইংগিত দিয়ে। বাণিজ্য, কৃষি আৰু শিল্পকৰ্মৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল অৰ্থনীতিয়ে নগৰীকৰণক উৎসাহিত কৰিছিল। মেচোপটেমিয়াৰ সৈতে বাণিজ্যই সমৃদ্ধি আনিছিল। স্থাপত্য-ভাস্কৰ্য আৰু মুদ্ৰাৰ ব্যৱহাৰে সংস্কৃতিৰ উন্নতি দেখুৱায়। এই নগৰীকৰণে প্রাচীন ভাৰতৰ সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক জীৱনৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছিল, যদিও পৰৱৰ্তী পতনৰ কাৰণে এই প্ৰক্ৰিয়া স্তব্ধ হৈ পৰিছিল।
৪. হৰপ্পা সভ্যতাৰ পতনৰ কাৰণ (Causes of Decline of Harappan Civilization)
হৰপ্পা সভ্যতাৰ পতনৰ (Decline of Harappan Civilization) কেইবাটাও সম্ভাৱ্য কাৰণ আছিল।
- পৰিৱেশগত পৰিৱৰ্তন: সিন্ধু নদীৰ গতিপথৰ স্থানান্তৰ আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ ফলত খৰাং হৈ কৃষি উৎপাদন হ্রাস পাইছিল।
- অতিৰিক্ত সম্পদ ব্যৱহাৰ: জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ ফলত প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ অত্যধিক ব্যৱহাৰে অৰ্থনীতি দুৰ্বল কৰিছিল।
- বাণিজ্যিক পতন: মেচোপটেমিয়াৰ সৈতে বাণিজ্য হ্রাস পোৱাত নগৰসমূহৰ সমৃদ্ধি কমিছিল।
- বহিঃশত্ৰুৰ আক্ৰমণ: সম্ভৱতঃ আর্যসকলৰ আক্ৰমণে সভ্যতাক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰিছিল।
- সামাজিক অস্থিৰতা: শাসন ব্যৱস্থাৰ দুৰ্বলতা আৰু অভ্যন্তৰীণ সংঘাতে পতন ত্বৰান্বিত কৰিছিল। এই কাৰণসমূহৰ সংমিশ্ৰণে হৰপ্পা সভ্যতাৰ নগৰসমূহৰ অৱক্ষয় ঘটাই খ্রীষ্টপূৰ্ব ১৯০০ চনৰ আশে-পাশে ইয়াৰ পতন ঘটায়।
৫. জনজাতীয় ৰাজনীতি (Tribal Polity)
জনজাতীয় ৰাজনীতি (Tribal Polity) আদি আৰু পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগৰ শাসন ব্যৱস্থাৰ মূল ভিত্তি আছিল।
- আদি বৈদিক যুগ: এই সময়ত জনগোষ্ঠীয় গণতন্ত্ৰ (tribal democracy) প্ৰচলিত আছিল। সভা (Sabha) আৰু সমিতি (Samiti) নামৰ জনগোষ্ঠীয় সংস্থাই ৰজা নিৰ্বাচন আৰু শাসনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। ৰজাৰ ক্ষমতা সীমিত আছিল আৰু জনগোষ্ঠীৰ ঐক্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছিল।
- পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগ: জনজাতীয় ব্যৱস্থাৰ পৰা বংশানুক্ৰমিক ৰাজতন্ত্ৰ (hereditary monarchy) আৰু জনপদলৈ পৰিৱৰ্তন ঘটে। ৰজাৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি পায় আৰু সভা-সমিতিৰ প্ৰভাৱ হ্রাস পায়। এই ৰাজনীতিয়ে সামাজিক স্থিৰতা আৰু শাসনৰ ভিত্তি গঢ়ি তুলিছিল, যদিও আঞ্চলিক বিবিধতাৰ বাবে শাসন ব্যৱস্থাত পাৰ্থক্য পৰিলক্ষিত হৈছিল।
৬. আদি বৈদিক যুগৰ অর্থনীতি (Economic Developments of Early Vedic Period)
আদি বৈদিক যুগৰ (Early Vedic Period) অর্থনীতি মূলতঃ পশুপালনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল।
- পশুপালন: গৰু, ঘোঁৰা আৰু ভেড়া পালন আছিল মুখ্য জীৱিকা। গৰু ধনৰ প্ৰতীক আছিল আৰু বিনিময়ৰ মাধ্যম হিচাপে ব্যৱহৃত হৈছিল।
- কৃষি: সীমিত পৰিসৰত যৱৰ খেতি কৰা হৈছিল। হালবোৱা আৰু শস্য উৎপাদনৰ প্ৰাথমিক পদ্ধতি প্ৰচলিত আছিল।
- বাণিজ্য: বিনিময় পদ্ধতি (barter system)ৰ জৰিয়তে বাণিজ্য চলিছিল। সামগ্ৰীৰ বিনিময়ত গোধনৰ গুৰুত্ব আছিল।
- শিল্প: সোণ, তাম আৰু লোৰ অলংকাৰ তৈয়াৰৰ প্ৰাথমিক কৌশল প্ৰচলিত আছিল। এই অৰ্থনীতি অঘৰী জীৱনশৈলীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল, যিয়ে সমাজৰ সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক গাঁথনি গঢ় দিছিল।
৭. পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগৰ ধৰ্ম আৰু দৰ্শন (Religion and Philosophy of Later Vedic Period)
পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগৰ (Later Vedic Period) ধৰ্ম আৰু দৰ্শনে নতুন সামাজিক পৰিৱেশৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
- ধৰ্মীয় বিশ্বাস: ইন্দ্ৰ, অগ্নিৰ পৰিৱৰ্তে প্ৰজাপতি, বিষ্ণু আৰু ৰুদ্ৰৰ প্ৰাধান্য বৃদ্ধি পায়। যাগ-যজ্ঞৰ প্ৰচলন বাঢ়ে, বিশেষকৈ অশ্বমেধ যজ্ঞ। পুৰোহিতসকলে এই অনুষ্ঠানত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
- দাৰ্শনিক চিন্তা: উপনিষদৰ মাধ্যমে জ্ঞানমাৰ্গৰ বিকাশ ঘটে। ইয়াত বিশ্বৰ ৰহস্য, আত্মা, পৰমাত্মা আৰু জন্মচক্ৰৰ ধাৰণা আলোচিত হয়। তপস্যাক জ্ঞানৰ উৎকৃষ্ট পথ হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল।
- সামাজিক প্ৰভাৱ: যজ্ঞৰ প্ৰচলনে জাতিবাদক শক্তিশালী কৰিছিল, কাৰণ এইবোৰ উচ্চবৰ্ণৰ মাজত সীমাবদ্ধ আছিল। এই ধৰ্মীয় আৰু দাৰ্শনিক পৰিৱৰ্তনে সমাজত জ্ঞানৰ বিকাশ ঘটাইছিল, যদিও শূদ্ৰসকলৰ বাবে শিক্ষা সীমিত আছিল।
ৰচনাধর্মী প্রশ্নৰ উত্তৰ:
১. প্রাচীন ভাৰতীয় ইতিহাস পুনর্গঠনৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক সমলৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
(Discuss the role of Archaeological Sources to reconstruct ancient Indian history.)
উত্তৰ:
প্রত্নতাত্ত্বিক সমল (Archaeological Sources) প্রাচীন ভাৰতীয় ইতিহাস পুনর্গঠনৰ অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ ভিত্তি। এই সমলসমূহে ঐতিহাসিক তথ্যৰ নিৰ্ভৰযোগ্য আৰু বৈজ্ঞানিক প্ৰমাণ প্ৰদান কৰে, যিহেতু ইয়াত লিখিত সাহিত্যৰ দৰে পক্ষপাতিত্ব বা অতিৰঞ্জনা কম। খনন কাৰ্যৰ জৰিয়তে উদ্ধাৰ হোৱা ভগ্নাৱশেষ, অভিলেখ (inscriptions), মুদ্ৰা (coins), স্থাপত্য আৰু দৈনন্দিন সঁজুলিয়ে প্রাচীন সমাজৰ জীৱনশৈলী, অৰ্থনীতি, ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতিৰ বিষয়ে বিশদ তথ্য দিয়ে।
প্রত্নতাত্ত্বিক সমলৰ ভূমিকা নিম্নলিখিত দিশত উল্লেখযোগ্য:
- নগৰীকৰণৰ তথ্য: হৰপ্পা, মহেঞ্জোদাৰোৰ খনন কাৰ্যই প্রথম নগৰীকৰণৰ (first urbanization) পৰিকল্পিত নগৰ, নিষ্কাশন ব্যৱস্থা (drainage system) আৰু বাণিজ্যৰ তথ্য প্ৰকাশ কৰে।
- ৰাজনৈতিক ইতিহাস: অশোকৰ শিলালিপি আৰু সমুদ্ৰগুপ্তৰ এলাহাবাদ শৈলশাসনৰ দৰে অভিলেখে ৰাজনৈতিক ঘটনা, শাসন ব্যৱস্থা আৰু সাম্রাজ্যৰ বিস্তাৰৰ বিষয়ে জানিবলৈ সহায় কৰে।
- অৰ্থনৈতিক অৱস্থা: মুদ্ৰা আৰু গুদামৰ (granaries) অৱশেষে বাণিজ্য, কৃষি আৰু শিল্পৰ উন্নতিৰ চিত্ৰ দিয়ে।
- সামাজিক-সাংস্কৃতিক জীৱন: মূৰ্তি, ভাস্কৰ্য আৰু গৃহস্থালী সামগ্ৰীৰ পৰা ধৰ্মীয় বিশ্বাস, শিল্পকলা আৰু জীৱনশৈলীৰ বিষয়ে জানা যায়।
প্রত্নতাত্ত্বিক সমলৰ বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ, যেনে ৰেডিঅ’ কাৰ্বন ডেটিং (radiocarbon dating), সময় নিৰূপণত সহায় কৰে। চাৰ উইলিয়াম জ’নছে ভাৰতীয় পুৰাতত্ত্ব বিভাগ (Archaeological Survey of India) প্ৰতিষ্ঠা কৰি এই ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান আগবঢ়ায়। তথাপিও, এই সমলৰ সীমাবদ্ধতা হ’ল ইয়াৰ ব্যাখ্যা প্ৰায়ে সাহিত্যিক সমলৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। সামগ্ৰিকভাৱে, প্রত্নতাত্ত্বিক সমলৰ জৰিয়তে প্রাচীন ভাৰতৰ বৈচিত্ৰময় ইতিহাসৰ এক স্পষ্ট আৰু নিৰ্ভৰযোগ্য ছবি পুনর্গঠন কৰা সম্ভৱ হৈছে।
২. প্রাচীন ভাৰতীয় ইতিহাস পুনর্গঠনৰ সাহিত্যিক সমলৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
(Discuss the role of Literary Sources to reconstruct ancient Indian history.)
উত্তৰ:
সাহিত্যিক সমল (Literary Sources) প্রাচীন ভাৰতীয় ইতিহাস পুনর্গঠনৰ এক অপৰিহাৰ্য উৎস। এই সমলসমূহে ধৰ্মীয়, সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক জীৱনৰ বিশদ বিৱৰণ প্ৰদান কৰে। বৈদিক সাহিত্য, মহাকাব্য, পুৰাণ, বৌদ্ধ-জৈন গ্ৰন্থ আৰু বিদেশী পৰিব্ৰাজকৰ টোকাই এই সমলৰ অন্তৰ্ভুক্ত।
সাহিত্যিক সমলৰ ভূমিকা নিম্নলিখিত দিশত গুৰুত্বপূৰ্ণ:
- ধৰ্মীয় আৰু দাৰ্শনিক তথ্য: ঋগ্বেদ, উপনিষদ আদি গ্ৰন্থই বৈদিক যুগৰ ধৰ্মীয় বিশ্বাস, যজ্ঞ প্ৰথা আৰু জ্ঞানমাৰ্গৰ তথ্য দিয়ে।
- ৰাজনৈতিক ইতিহাস: ৰামায়ণ, মহাভাৰত আৰু ৰাজতৰংগিনীৰ দৰে গ্ৰন্থই ৰাজবংশ, যুদ্ধ আৰু শাসন ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে জানিবলৈ সহায় কৰে।
- সামাজিক জীৱন: ত্ৰিপিটক আৰু আগম সাহিত্যই সমাজৰ গাঁথনি, জাতিবাদ আৰু নৈতিক মূল্যবোধৰ চিত্ৰ দিয়ে।
- বিদেশী বিৱৰণ: হিউৱেন চাংৰ চি-ইউ-কী আৰু মেগাষ্ঠিনিছৰ ইণ্ডিকাই ভাৰতৰ সমসাময়িক অৱস্থাৰ বাহিৰৰ দৃষ্টিকোণ প্ৰকাশ কৰে।
তথাপিও, সাহিত্যিক সমলৰ কিছু সীমাবদ্ধতা আছে। এই গ্ৰন্থসমূহত প্ৰায়ে ধৰ্মীয় বা ৰাজনৈতিক পক্ষপাতিত্ব থাকে, আৰু অতিৰঞ্জিত বিৱৰণৰ সম্ভাৱনা থাকে। উদাহৰণস্বৰূপ, মহাকাব্যত ঐতিহাসিক তথ্যৰ সৈতে পৌৰাণিক কাহিনী মিহলি হৈ থাকে। এই কাৰণে, সাহিত্যিক সমলৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে প্রত্নতাত্ত্বিক সমলৰ (Archaeological Sources) সহায়ৰ প্ৰয়োজন। উদাহৰণস্বৰূপ, হৰপ্পা সভ্যতাৰ বিষয়ে সাহিত্যত স্পষ্ট উল্লেখ নাথাকিলেও, খনন কাৰ্যই ইয়াৰ অস্তিত্ব প্ৰমাণ কৰিছে। সামগ্ৰিকভাৱে, সাহিত্যিক সমলৰ জৰিয়তে প্রাচীন ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক আৰু বৌদ্ধিক ঐতিহ্যৰ এক গভীৰ ছবি পুনর্গঠন কৰা সম্ভৱ হৈছে।
৩. ভাৰতৰ প্ৰথম নগৰীকৰণ বুলিলে কি বুজা? হৰপ্পা সভ্যতাৰ উল্লেখেৰে প্ৰথম নগৰীকৰণৰ পৰ্যায়সমূহ আলোচনা কৰা।
(What do you mean by first urbanization in India? Evaluate your answer with the reference of Harappan civilization.)
উত্তৰ:
ভাৰতৰ প্ৰথম নগৰীকৰণ (First Urbanization) বুলিলে খ্রীষ্টপূৰ্ব ২৬০০ৰ পৰা ১৯০০ চনৰ ভিতৰত হৰপ্পা সভ্যতাৰ সময়ত নগৰ কেন্দ্ৰৰ উত্থান আৰু বিকাশক বুজোৱা হয়। এই সময়ত পৰিকল্পিত নগৰ, উন্নত অৰ্থনীতি আৰু সামাজিক গাঁথনিৰ বিকাশ ঘটিছিল, যিটো ভাৰতৰ প্ৰথম নগৰভিত্তিক সভ্যতা হিচাপে গণ্য হয়।
হৰপ্পা সভ্যতাৰ উল্লেখেৰে প্ৰথম নগৰীকৰণৰ পৰ্যায়সমূহ হ’ল:
- নগৰ পরিকল্পনা: হৰপ্পা, মহেঞ্জোদাৰো আৰু ধোলাভিৰাৰ দৰে নগৰসমূহত জালিকা পদ্ধতিৰ (grid system) ৰাস্তা, ইটাৰ ঘৰ আৰু নিষ্কাশন ব্যৱস্থা (drainage system) আছিল, যিয়ে উন্নত স্থাপত্যৰ ইংগিত দিয়ে।
- অৰ্থনৈতিক উন্নতি: কৃষি, শিল্পকৰ্ম (যেনে মাটিৰ পাত্ৰ, অলংকাৰ) আৰু মেচোপটেমিয়াৰ সৈতে বাণিজ্যই অৰ্থনীতিক শক্তিশালী কৰিছিল। গুদাম (granaries) আৰু মুদ্ৰাৰ ব্যৱহাৰে বাণিজ্যৰ পৰিধি বৃদ্ধি কৰিছিল।
- সামাজিক গাঁথনি: নগৰসমূহত শ্ৰমিক, ব্যৱসায়ী আৰু শাসকৰ মাজত শ্ৰেণীবিভাগৰ ইংগিত পোৱা যায়। ধৰ্মীয় কেন্দ্ৰ আৰু মূৰ্তিয়ে সাংস্কৃতিক সমৃদ্ধি দেখুৱায়।
- প্ৰশাসনিক ব্যৱস্থা: কেন্দ্ৰীভূত শাসনৰ সম্ভাৱনা আছিল, যিটো নগৰৰ অভিন্ন নিৰ্মাণ শৈলীৰ পৰা অনুমান কৰা হয়।
হৰপ্পা সভ্যতাৰ এই বৈশিষ্ট্যসমূহে ভাৰতৰ প্ৰথম নগৰীকৰণৰ উৎকৃষ্ট উদাহৰণ। তথাপিও, সভ্যতাৰ পতনৰ ফলত এই প্ৰক্ৰিয়া স্তব্ধ হৈ পৰে। খনন কাৰ্যৰ জৰিয়তে এই সভ্যতাৰ বিশদ তথ্য পোহৰলৈ আহিছে, যিয়ে প্রাচীন ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক ইতিহাস পুনর্গঠনত সহায় কৰিছে।
৪. হৰপ্পা সভ্যতাৰ পতনৰ কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা।
(Discuss the Causes of decline of Harappan civilization.)
উত্তৰ:
হৰপ্পা সভ্যতা (Harappan Civilization) খ্রীষ্টপূৰ্ব ১৯০০ চনৰ আশে-পাশে পতনৰ মুখলৈ গৈছিল। এই পতনৰ পিছত কেইবাটাও কাৰণ জড়িত আছিল, যিবোৰে একেলগে সভ্যতাৰ নগৰসমূহৰ অৱক্ষয় ঘটাইছিল। এই কাৰণসমূহ পৰিৱেশগত, অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু বাহ্যিক দিশৰ সৈতে সম্পৰ্কিত।
পতনৰ মুখ্য কাৰণসমূহ হ’ল:
- পৰিৱেশগত পৰিৱৰ্তন: সিন্ধু নদীৰ গতিপথৰ স্থানান্তৰ আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ ফলত খৰাং হৈছিল। ইয়াৰ ফলত কৃষি উৎপাদন হ্রাস পাই নগৰসমূহৰ খাদ্য সৰবৰাহ বিঘ্নিত হৈছিল।
- অৰ্থনৈতিক দুৰ্বলতা: মেচোপটেমিয়াৰ সৈতে বাণিজ্য হ্রাস পোৱাৰ ফলত নগৰসমূহৰ সমৃদ্ধি কমিছিল। অত্যধিক জনসংখ্যাই সম্পদৰ অতিৰিক্ত ব্যৱহাৰৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
- বহিঃশত্ৰুৰ আক্ৰমণ: কিছু পণ্ডিতৰ মতে, আর্যসকলৰ দৰে বহিঃশত্ৰুৰ আক্ৰমণে সভ্যতাক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰিছিল, যদিও এই তত্ত্বৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক প্ৰমাণ সীমিত।
- সামাজিক অস্থিৰতা: শাসন ব্যৱস্থাৰ দুৰ্বলতা আৰু অভ্যন্তৰীণ সংঘাতে নগৰসমূহৰ স্থিৰতা নষ্ট কৰিছিল।
প্রত্নতাত্ত্বিক তথ্যৰ পৰা জানা যায় যে হৰপ্পাৰ নগৰসমূহত ধীৰে ধীৰে জনসংখ্যা হ্রাস পাইছিল আৰু নগৰীয় পৰিকল্পনাৰ অৱনতি ঘটিছিল। এই কাৰণসমূহৰ সংমিশ্ৰণে হৰপ্পা সভ্যতাৰ পতন ত্বৰান্বিত কৰিছিল। তথাপিও, ইয়াৰ সাংস্কৃতিক প্ৰভাৱ পৰৱৰ্তী সময়তো অৱশিষ্ট আছিল। এই পতনৰ অধ্যয়নৰ জৰিয়তে প্রাচীন ভাৰতৰ নগৰীকৰণৰ দুৰ্বলতাৰ বিষয়ে গভীৰ ধাৰণা লাভ কৰা সম্ভৱ হৈছে।
৫. আদি বৈদিক তথা পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগৰ সংৰচনাত জনজাতীয় ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাপনাৰ ভূমিকা কি আছিল?
(Discuss the role of Tribal Polity to construct the ideal condition in early and later Vedic period.)
উত্তৰ:
জনজাতীয় ৰাজনীতি (Tribal Polity) আদি আৰু পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগৰ সমাজৰ শাসন ব্যৱস্থা আৰু সামাজিক সংৰচনা গঢ় দিয়াত মুখ্য ভূমিকা পালন কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাই জনগোষ্ঠীৰ ঐক্য, স্থিৰতা আৰু সামাজিক শৃংখলা প্রতিষ্ঠাৰ ক্ষেত্ৰত আদৰ্শ পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
আদি বৈদিক যুগ: এই সময়ত জনজাতীয় গণতন্ত্ৰ (tribal democracy) প্ৰচলিত আছিল।
- সভা আৰু সমিতি: সভা (Sabha) আৰু সমিতি (Samiti) নামৰ জনগোষ্ঠীয় সংস্থাই ৰজা নিৰ্বাচন আৰু শাসনৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
- সীমিত ক্ষমতা: ৰজাৰ ক্ষমতা জনগোষ্ঠীৰ ইচ্ছাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল, যিয়ে গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
- ঐক্যৰ ভিত্তি: জনজাতীয় ঐক্যই যুদ্ধ আৰু অৰ্থনৈতিক কাম-কাজত স্থিৰতা আনিছিল।
পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগ: এই সময়ত জনজাতীয় ব্যৱস্থাৰ পৰা বংশানুক্ৰমিক ৰাজতন্ত্ৰ (hereditary monarchy) আৰু জনপদলৈ পৰিৱৰ্তন ঘটে।
- ৰাজকীয় ক্ষমতাৰ বৃদ্ধি: ৰজাৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি পাইছিল, আৰু সভা-সমিতিৰ প্ৰভাৱ হ্রাস পাইছিল।
- আঞ্চলিক শাসন: জনপদৰ উত্থানে আঞ্চলিক শাসনৰ ভিত্তি গঢ়ি তুলিছিল, যিয়ে বৃহৎ সাম্রাজ্যৰ পথ মুকলি কৰিছিল।
- সামাজিক শৃংখলা: শাসনৰ কেন্দ্ৰীকৰণে সমাজত জাতিবাদৰ বিকাশত সহায় কৰিছিল।
জনজাতীয় ৰাজনীতিয়ে আদি বৈদিক যুগত গণতান্ত্ৰিক আদৰ্শ আৰু পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগত শক্তিশালী শাসন ব্যৱস্থাৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছিল। তথাপিও, পৰৱৰ্তী সময়ত জনগোষ্ঠীয় গণতন্ত্ৰৰ হ্রাসে সামাজিক বৈষম্য বৃদ্ধি কৰিছিল। এই ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনে প্রাচীন ভাৰতৰ সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক ইতিহাস গঢ় দিছিল।
৬. আদি বৈদিক যুগৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ সন্দৰ্ভত আলোকপাত কৰা।
(Discuss the process of Economic development of early Vedic period.)
উত্তৰ:
আদি বৈদিক যুগৰ (Early Vedic Period) অৰ্থনীতি মূলতঃ অঘৰী জীৱনশৈলীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল, য’ত পশুপালন, কৃষি আৰু সীমিত বাণিজ্যই অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ ভিত্তি গঢ়ি তুলিছিল। এই সময়ৰ অৰ্থনীতিয়ে সমাজৰ সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক জীৱনক প্ৰভাৱিত কৰিছিল।
অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ প্ৰক্ৰিয়া নিম্নলিখিত দিশত পৰিলক্ষিত হৈছিল:
- পশুপালন: গৰু, ঘোঁৰা, ভেড়া আৰু ছাগলী পালন আছিল মুখ্য জীৱিকা। গৰু ধনৰ প্ৰতীক আছিল আৰু বিনিময়ৰ মাধ্যম হিচাপে ব্যৱহৃত হৈছিল।
- কৃষিৰ বিকাশ: যৱৰ খেতি প্ৰাথমিক পৰ্যায়ত আছিল। হালবোৱা আৰু সীমিত শস্য উৎপাদনৰ পদ্ধতি প্ৰচলিত হৈছিল, যিয়ে খাদ্যৰ ভিত্তি গঢ়ি তুলিছিল।
- বাণিজ্য পদ্ধতি: বিনিময় পদ্ধতি (barter system)ৰ জৰিয়তে বাণিজ্য চলিছিল। গোধনৰ জৰিয়তে পণ্যৰ বিনিময় কৰা হৈছিল।
- শিল্পকৰ্ম: সোণ, তাম আৰু লোৰ অলংকাৰ তৈয়াৰৰ প্ৰাথমিক কৌশলৰ বিকাশ ঘটিছিল। মাটিৰ পাত্ৰ আৰু বয়ন শিল্পৰো সূচনা হৈছিল।
এই অৰ্থনীতি জনজাতীয় জীৱনশৈলীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল, য’ত সম্পদৰ সমবণ্টনৰ ধাৰণা প্ৰচলিত আছিল। তথাপিও, সীমিত প্ৰযুক্তি আৰু পৰিবহণৰ অভাৱে বাণিজ্যৰ পৰিধি সীমিত কৰি ৰাখিছিল। গৰুৰ গুৰুত্বৰ বাবে যুদ্ধ আৰু লুণ্ঠনৰ ঘটনাও বৃদ্ধি পাইছিল। এই অৰ্থনৈতিক বিকাশে আদি বৈদিক সমাজৰ স্থিৰতা আৰু পৰৱৰ্তী নগৰীকৰণৰ ভিত্তি প্ৰস্তুত কৰিছিল।
৭. “পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগৰ ধৰ্ম আৰু দৰ্শনে আদি বৈদিক যুগৰ তুলনাত এক নতুন পৰম্পৰাৰ সৃষ্টি কৰিছিল।”– আলোচনা কৰা।
(Religion and philosophy of later Vedic period created a new way of social atmosphere comparing with the early Vedic period. – Discuss.)
উত্তৰ:
পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগৰ (Later Vedic Period) ধৰ্ম আৰু দৰ্শনে আদি বৈদিক যুগৰ তুলনাত নতুন সামাজিক পৰিৱেশৰ সৃষ্টি কৰিছিল। আদি বৈদিক যুগত ধৰ্ম সৰল আৰু প্ৰকৃতি-কেন্দ্ৰিক আছিল, কিন্তু পৰৱৰ্তী যুগত ই জটিল আৰু দাৰ্শনিক চিন্তাৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছিল।
ধৰ্মীয় পৰিৱৰ্তন:
- দেৱতাৰ পৰিৱৰ্তন: আদি বৈদিক যুগত ইন্দ্ৰ, অগ্নিৰ প্ৰাধান্য থকাৰ বিপৰীতে পৰৱৰ্তী যুগত প্ৰজাপতি, বিষ্ণু আৰু ৰুদ্ৰৰ উত্থান ঘটে।
- যজ্ঞৰ জটিলতা: অশ্বমেধৰ দৰে বৃহৎ যজ্ঞৰ প্ৰচলন বাঢ়ে। পুৰোহিতসকলে এই অনুষ্ঠানত কেন্দ্ৰীয় ভূমিকা পালন কৰে, যিয়ে তেওঁলোকৰ সামাজিক ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰে।
দাৰ্শনিক বিকাশ:
- উপনিষদৰ উত্থান: উপনিষদে জ্ঞানমাৰ্গৰ পথ মুকলি কৰে। আত্মা, পৰমাত্মা, জন্মচক্ৰ আৰু মোক্ষৰ ধাৰণা প্ৰচলিত হয়।
- তপস্যাৰ গুৰুত্ব: তপস্যাক জ্ঞান লাভৰ উৎকৃষ্ট পথ হিচাপে গণ্য কৰা হয়, যিয়ে বৌদ্ধিক চিন্তাৰ বিকাশত সহায় কৰে।
সামাজিক পৰিৱেশৰ প� LIBRARYনৰ্বিৰতন:
- জাতিবাদৰ শক্তিশালীকৰণ: যজ্ঞৰ জটিলতা আৰু পুৰোহিতৰ প্ৰভাৱে ব্ৰাহ্মণৰ শ্ৰেষ্ঠত্ব প্রতিষ্ঠা কৰে। শূদ্ৰসকলৰ শিক্ষাৰ অধিকাৰ সীমিত হয়।
- সামাজিক বৈষম্য: আদি বৈদিক যুগৰ তুলনাত পৰৱৰ্তী যুগত শ্ৰেণী বিভাজন তীব্ৰ হয়, যিয়ে নতুন সামাজিক শৃংখলাৰ সৃষ্টি কৰে।
এই ধৰ্মীয় আৰু দাৰ্শনিক পৰিৱৰ্তনে পৰৱৰ্তী বৈদিক সমাজত বৌদ্ধিক আৰু সামাজিক জটিলতাৰ সূচনা কৰে। তথাপিও, ই সামাজিক বৈষম্য বৃদ্ধিৰ কাৰণো হৈছিল, যিয়ে পৰৱৰ্তী সময়ত বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ উত্থানৰ পথ মুকলি কৰিছিল।
Reference
- Main Book
Disclaimer
The questions and answers published on this website are provided solely for educational purposes. We strive to ensure the accuracy of the answers based on the curriculum, but we cannot guarantee their complete correctness. Students may use these answers as a reference, but it is recommended to rely on their textbooks and teachers for studies. We are not responsible for any errors or damages arising from the use of our website’s content.
if you found any error, please comment us, I will correct as soon as possible.