Chapter 2
- ক) দ্বিতীয় নগৰীকৰণ; প্রাদেশিক ৰাজ্যসমূহৰ উন্মেষ : মহাজনপদসমূহ
- খ) উত্তৰ ভাৰতত ধৰ্মীয় আন্দোলনসমূহ ঃ জৈন ধৰ্ম, বৌদ্ধ ধর্ম
- গ) গ্ৰীকসকলৰ আক্ৰমণ আৰু ইয়াৰ ফলাফল
- (ঘ) মৌর্যবংশ : প্রশাসনিক পদ্ধতি: সমাজ আৰু অৰ্থনীতি; অশোকৰ ধৰ্ম্ম পতন
Main Book ৰ ওপতৰ বিত্তি কৰি Answer লিখা হৈছে
কিছুমান শব্দ বাদ দি পঢ়িব যেনে- Chapter 4 ৰ প্ৰসংগ: / Chapter 2 ত
ইয়াৰ ঠাইত পাঠত উল্লেখ আছে লিখিব পাৰে
--------------------------------------------------------
1. মগধৰ ৰাজধানী কি আছিল? (What was the capital of Magadha?)
উত্তৰ:
মগধৰ ৰাজধানী প্ৰথমে গিৰিব্ৰজ (Girivraja) আছিল আৰু পৰৱৰ্তী কালত পাটলিপুত্ৰ (Pataliputra) হৈছিল।
2. গান্ধাৰৰ ৰাজধানী কি আছিল? (What was the capital of Gandhara?)
উত্তৰ:
গান্ধাৰৰ ৰাজধানী আছিল তক্ষশীলা (Taxila)।
3. প্রথম বৌদ্ধ মহাসন্মিলনৰ অধ্যক্ষ কোন আছিল? (Who was the president of first Buddhist council?)
উত্তৰ:
প্রথম বৌদ্ধ মহাসন্মিলনৰ অধ্যক্ষ আছিল মহাকাশ্যপ (Mahakassapa)।
4. ত্রিপিটক কেইখনৰ নাম লিখা। (Mention the Tripitakas?)
উত্তৰ:
ত্রিপিটক হ’ল:
- বিনয় পিটক (Vinaya Pitaka)
- সুত্ত পিটক (Sutta Pitaka)
- অভিধম্ম পিটক (Abhidhamma Pitaka)
5. ‘জিন' শব্দৰ অৰ্থ কি? (What is the meaning of Jina?)
উত্তৰ:
‘জিন’ (Jina) শব্দৰ অৰ্থ হ’ল ‘বিজয়ী’ বা যিজনে নিজৰ ইন্দ্ৰিয়সমূহৰ ওপৰত জয়লাভ কৰিছে।
6. প্রথম জন তীর্থংকৰ কোন? (Who was the first Tirthankara?)
উত্তৰ:
প্রথম তীর্থংকৰ আছিল ঋষভনাথ (Rishabhanatha)।
7. আলেকজেণ্ডাৰে কেতিয়া ভাৰতবৰ্ষ আক্ৰমণ কৰিছিল? (When did Alexander attack India?)
উত্তৰ:
আলেকজেণ্ডাৰে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩২৬ত (326 BCE) ভাৰতবৰ্ষ আক্ৰমণ কৰিছিল।
8. মৌৰ্য শাসনৰ প্ৰতিষ্ঠাতা কোন? (Who was the founder of Mauryan dynasty?)
উত্তৰ:
মৌৰ্য শাসনৰ প্ৰতিষ্ঠাতা আছিল চন্দ্ৰগুপ্ত মৌৰ্য (Chandragupta Maurya)।
9. মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ শেষৰ জন শাসক কোন? (Who was the last ruler of the Mauryans?)
উত্তৰ:
মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ শেষৰ শাসক আছিল বৃহদ্ৰথ (Brihadratha)।
Short Note
1. দ্বিতীয় নগৰীকৰণ (Second Urbanization)
চমু টোকা:
দ্বিতীয় নগৰীকৰণ (Second Urbanization) খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত উত্তৰ ভাৰতৰ গংগা উপত্যকাত আৰম্ভ হৈছিল। হৰপ্পা সভ্যতাৰ পতনৰ পাছত বৈদিক সভ্যতা গ্ৰামীণ আছিল, কিন্তু এই সময়ত কৃষিৰ উদ্বৃত্ত উৎপাদন, বাণিজ্য আৰু শিল্পৰ বিকাশৰ ফলত নগৰসমূহ গঢ়ি উঠে। এই নগৰবোৰত দুৰ্গ, ব্যস্ত ৰাস্তা, দোকান আৰু বণিকৰ জীৱনধাৰা দেখা গৈছিল। প্ৰত্নতাত্ত্বিক অৱশেষে নগৰীয় জীৱনৰ চিন প্ৰকাশ কৰে।
- প্ৰধান নগৰ: বাৰাণসী, কৌশাম্বী, চম্পা, শ্ৰাৱস্তী, ৰাজগৃহ, কুশীনগৰ।
- কাৰণ: কৃষিৰ উদ্বৃত্ত উৎপাদন, লোৰ সঁজুলিৰ ব্যৱহাৰ, বাণিজ্যৰ বিকাশ।
- প্ৰত্নতাত্ত্বিক অৱশেষ: হস্তিনাপুৰ, কৌশাম্বী, উজ্জয়িনী।
- বৈশিষ্ট্য: দুৰ্গলানি, ব্যস্ত ৰাস্তা, শিল্পী আৰু বণিকৰ উপস্থিতি।
2. জনপদসমূহৰ উত্থান (Rise of the Janapadas)
চমু টোকা:
জনপদ (Janapadas) পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগত গঢ়ি উঠা সংঘবদ্ধ ৰাজনৈতিক ইউনিট আছিল। পূৰ্বৰ জনগোষ্ঠীৰ ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ বিঘটনৰ পাছত কৃষি অৰ্থনীতি, বাণিজ্য আৰু যুদ্ধ-বিগ্ৰহৰ ফলত জনপদৰ উত্থান ঘটে। এই জনপদসমূহে ৰাজনৈতিক জীৱনত পৰিৱৰ্তন আনে আৰু পৰৱৰ্তী মহাজনপদৰ ভিত্তি স্থাপন কৰে।
- প্ৰধান জনপদ: কুৰু, পাঞ্চাল।
- কাৰণ: কৃষি অৰ্থনীতিৰ বিকাশ, যুদ্ধ-বিগ্ৰহ, বাণিজ্যৰ সম্প্ৰসাৰণ।
- ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তন: ৰাজতন্ত্ৰৰ বিকাশ, ৰজাৰ কৰ্তৃত্ব বৃদ্ধি।
- প্ৰভাৱ: মহাজনপদৰ উত্থানৰ ভিত্তি প্ৰস্তুত।
3. মহাজনপদ (Mahajanapadas)
চমু টোকা:
মহাজনপদ (Mahajanapadas) খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত উত্তৰ ভাৰতত গঢ়ি উঠা ১৬খন শক্তিশালী ৰাজ্য আছিল। এই ৰাজ্যসমূহৰ ভিতৰত কিছুমান ৰাজতান্ত্ৰিক আৰু কিছুমান গণৰাজ্য আছিল। মগধ শেষত সকলোতকৈ শক্তিশালী হৈ সাম্ৰাজ্য গঢ়ি তুলিছিল। বৌদ্ধ আৰু জৈন সাহিত্যত এই মহাজনপদৰ তথ্য পোৱা যায়।
- প্ৰধান মহাজনপদ: কাশী, কোশল, মগধ, বজ্জি, কুৰু, পাঞ্চাল, গান্ধাৰ, অৱন্তি।
- ৰাজধানী: কাশী-বাৰাণসী, কোশল-শ্ৰাৱস্তী, মগধ-পাটলিপুত্ৰ, গান্ধাৰ-তক্ষশীলা।
- শাসন ব্যৱস্থা: ৰাজতান্ত্ৰিক (monarchical) আৰু গণৰাজ্য (republic)।
- প্ৰভাৱ: মগধৰ উত্থানে ভাৰতীয় ৰাজনীতিত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰে।
4. উত্তৰ ভাৰতত ধৰ্মীয় আন্দোলনৰ কাৰণসমূহ (Causes of Rise of Religious Movements in North India)
চমু টোকা:
খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত উত্তৰ ভাৰতত জৈনধৰ্ম আৰু বৌদ্ধধৰ্মৰ দৰে ধৰ্মীয় আন্দোলনৰ উত্থান ঘটে। এই আন্দোলনৰ মূল কাৰণ আছিল বৈদিক ধৰ্মৰ জটিলতা, বলিদানৰ বিৰোধিতা আৰু নগৰীয় অৰ্থনীতিৰ বিকাশ। সমাজত সামাজিক অসমতা আৰু ব্ৰাহ্মণৰ আধিপত্যৰ বিৰুদ্ধেও এই ধৰ্মসমূহে কণ্ঠ উত্তোলন কৰিছিল।
- বৈদিক ধৰ্মৰ জটিলতা: জটিল যজ্ঞ আৰু বলিদানৰ বিৰোধিতা।
- সামাজিক অসমতা: বৰ্ণ ব্যৱস্থাৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ।
- নগৰীয় অৰ্থনীতি: বণিক আৰু শিল্পীৰ সমৰ্থন।
- নৈতিক জীৱনধাৰা: অহিংসা আৰু সরল জীৱনৰ প্ৰতি গুৰুত্ব।
5. জৈনধৰ্ম (Jainism)
চমু টোকা:
জৈনধৰ্মৰ প্ৰতিষ্ঠা হৈছিল খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত মহাবীৰৰ দ্বাৰা, যদিও প্ৰথম তীৰ্থংকৰ আছিল ঋষভনাথ। জৈনধৰ্মই অহিংসা, সত্য, অচৌৰ্য, ব্ৰহ্মচৰ্য আৰু অপৰিগ্ৰহৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এই ধৰ্মই বৈদিক যজ্ঞৰ বিৰোধিতা কৰি সরল জীৱনধাৰাক প্ৰচাৰ কৰিছিল। জৈনধৰ্মই বণিক সম্প্ৰদায়ৰ মাজত জনপ্ৰিয়তা লাভ কৰিছিল।
- প্ৰতিষ্ঠাতা: মহাবীৰ (Vardhamana Mahavira)।
- মূল নীতি: অহিংসা, সত্য, অচৌৰ্য, ব্ৰহ্মচৰ্য, অপৰিগ্ৰহ।
- প্ৰভাৱ: বণিক সম্প্ৰদায়ৰ মাজত জনপ্ৰিয়তা।
- গ্ৰন্থ: আগম সূত্ৰ।
6. বৌদ্ধধৰ্ম (Buddhism)
চমু টোকা:
বৌদ্ধধৰ্মৰ প্ৰতিষ্ঠা হৈছিল গৌতম বুদ্ধৰ দ্বাৰা খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত। এই ধৰ্মই চাৰি আৰ্য সত্য, অষ্টাংগিক মাৰ্গ আৰু নিৰ্বাণৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। বৌদ্ধধৰ্মই বৈদিক যজ্ঞ আৰু বৰ্ণ ব্যৱস্থাৰ বিৰোধিতা কৰি সামাজিক সমতা আৰু অহিংসাৰ বাৰ্তা প্ৰচাৰ কৰিছিল। সংঘৰ জৰিয়তে এই ধৰ্ম ব্যাপকভাৱে প্ৰচাৰিত হৈছিল।
- প্ৰতিষ্ঠাতা: গৌতম বুদ্ধ (Siddhartha Gautama)।
- মূল নীতি: চাৰি আৰ্য সত্য, অষ্টাংগিক মাৰ্গ, নিৰ্বাণ।
- গ্ৰন্থ: ত্রিপিটক (বিনয়, সুত্ত, অভিধম্ম)।
- প্ৰভাৱ: সামাজিক সমতা আৰু অহিংসাৰ প্ৰচাৰ।
7. মৌৰ্য প্ৰশাসন (Mauryan Administrative System)
চমু টোকা:
মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ প্ৰশাসন ব্যৱস্থা কেন্দ্ৰীভূত আৰু সুশৃংখল আছিল। সম্ৰাটৰ নেতৃত্বত প্ৰশাসন চলিছিল, আৰু প্ৰদেশ, জিলা আৰু গাঁও পর্যায়ত বিষয়া নিয়োগ কৰা হৈছিল। কৰ সংগ্ৰহ, ন্যায় বিচাৰ আৰু সামৰিক ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে সাম্ৰাজ্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হৈছিল। অশোকৰ সময়ত ধম্ম মহামাত্ৰই ধৰ্মীয় নীতি প্ৰচাৰ কৰিছিল।
- কেন্দ্ৰীভূত শাসন: সম্ৰাটৰ নেতৃত্বত প্ৰশাসন।
- প্ৰদেশ: উজ্জয়িনী, তক্ষশীলা আদি প্ৰধান প্ৰদেশ।
- বিষয়া: ভগদুঘ (কৰ সংগ্ৰহক), ৰত্নীন, ধম্ম মহামাত্ৰ।
- কৰ ব্যৱস্থা: ভূমিকৰ আৰু বাণিজ্যৰ কৰ।
8. অশোকৰ ধৰ্ম্ম (Asoka’s Dhamma)
চমু টোকা:
অশোকৰ ধৰ্ম্ম (Dhamma) আছিল নৈতিক আৰু মানৱহিতৈষী নীতিৰ সমষ্টি, যিয়ে সকলো ধৰ্মৰ সাৰমৰ্মক গ্ৰহণ কৰিছিল। কলিঙ্গ যুদ্ধৰ পাছত অশোকে অহিংসা, সহিষ্ণুতা আৰু সজ আচৰণৰ প্ৰচাৰ কৰিছিল। ধম্ম মহামাত্ৰৰ জৰিয়তে এই নীতি প্ৰচাৰিত হৈছিল। এই ধৰ্ম্ম বৌদ্ধধৰ্মৰ সৈতে পূৰ্ণৰূপে এক নাছিল, কিয়নো ই সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সহনশীলতা প্ৰকাশ কৰিছিল।
- মূল নীতি: অহিংসা, সত্য, সহিষ্ণুতা, পৰোপকাৰ।
- প্ৰচাৰৰ মাধ্যম: শিলালিপি, ধম্ম মহামাত্ৰ, ধৰ্মযাত্ৰা।
- প্ৰভাৱ: সামাজিক ঐক্য আৰু নৈতিকতাৰ উন্নতি।
- বৈশিষ্ট্য: ধৰ্মীয় পক্ষপাতিত্বৰ পৰা মুক্ত।
9. গ্ৰীক আক্ৰমণৰ ফলাফল (Impact of Greek Invasion)
চমু টোকা:
আলেকজেণ্ডাৰৰ গ্ৰীক আক্ৰমণ (326 BCE)ৰ ভাৰতত গভীৰ প্ৰভাৱ পৰিছিল। যদিও তেওঁৰ আক্ৰমণ স্থায়ী নাছিল, ই উত্তৰ-পশ্চিম ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতি পৰিৱৰ্তন কৰিছিল। এই আক্ৰমণৰ ফলত মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ উত্থানৰ পথ মুকলি হৈছিল। গ্ৰীক আৰু ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ মিলনে শিল্প আৰু বিজ্ঞানত নতুন ধাৰাৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
- ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ: স্থানীয় ৰাজ্যৰ দুৰ্বলতা, মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ উত্থান।
- সাংস্কৃতিক মিলন: গান্ধাৰ শিল্পৰ বিকাশ।
- বাণিজ্য: গ্ৰীক আৰু ভাৰতীয় বাণিজ্যৰ সম্প্ৰসাৰণ।
- বৈজ্ঞানিক প্ৰভাৱ: জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান আৰু মুদ্ৰাৰ ব্যৱহাৰ।
Long Questions
১. গংগা উপত্যকাত বিকশিত হোৱা দ্বিতীয় নগৰীকৰণৰ ভূমিকা।
(Discuss the role of Second Urbanization in the Gangatic valley.)
দ্বিতীয় নগৰীকৰণে গংগা উপত্যকাত সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত যুগান্তকাৰী পৰিৱৰ্তন আনিছিল। হৰপ্পা সভ্যতাৰ পতনৰ পাছত বৈদিক যুগৰ গ্ৰাম্য অৰ্থনীতিৰ পৰা খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত গংগা উপত্যকাত নগৰীয় সভ্যতাৰ উন্মেষ ঘটে। এই নগৰীকৰণৰ ফলত বাৰাণসী, কৌশাথী, শ্ৰাৱস্তী, ৰাজগৃহ আদি প্ৰধান নগৰ গঢ়ি উঠে, যিয়ে অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক কেন্দ্ৰ হিচাপে কাম কৰিছিল। কৃষিজ উৎপাদনৰ উদ্বৃত্তৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি নগৰসমূহে বাণিজ্য, শিল্প আৰু কাৰিকৰী কৌশলৰ বিকাশ ঘটায়। লোৰ হালৰ ব্যৱহাৰে মাটিৰ উৰ্বৰতা বৃদ্ধি কৰি শস্য উৎপাদন বঢ়ায়, যাৰ ফলত অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধি আহে।
নগৰীকৰণে সামাজিক স্তৰবিন্যাসতো পৰিৱৰ্তন আনে। শিল্পী, বণিক, শাসক আৰু পুৰোহিতৰ দৰে নতুন শ্ৰেণীৰ উত্থান ঘটে। বৌদ্ধ সাহিত্যত নগৰৰ দুৰ্গ, ব্যস্ত ৰাস্তা আৰু বজাৰৰ বৰ্ণনা পোৱা যায়, যিয়ে নগৰীয় জীৱনৰ সমৃদ্ধি প্ৰকাশ কৰে। ৰাজনৈতিকভাৱে, এই নগৰসমূহে মহাজনপদৰ উত্থানৰ ভিত্তি স্থাপন কৰে। পাণিনিৰ ৰচনা আৰু প্ৰত্নতাত্ত্বিক অৱশেষে নগৰীয় গাঁথনিৰ পৰিচয় দিয়ে। নগৰীকৰণে জ্ঞান-বিজ্ঞান, গণিত আৰু সাহিত্যৰ বিকাশতো অৰিহণা যোগায়, যাৰ ফলত গংগা উপত্যকা ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক কেন্দ্ৰ হিচাপে পৰিগণিত হয়। এইদৰে, দ্বিতীয় নগৰীকৰণে গংগা উপত্যকাক এক সুসংহত আৰু সমৃদ্ধ অঞ্চল হিচাপে গঢ় দিয়ে।
২. জনপদসমূহৰ উত্থানৰ কাৰকসমূহ ব্যাখ্যা কৰা।
(What were the factors of rise of the Janapadas?)
জনপদসমূহৰ উত্থান পৰৱৰ্তী বৈদিক যুগত ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক জীৱনত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিৱৰ্তনৰ সূচনা কৰিছিল। এই উত্থানৰ পিছত কেইবাটাও কাৰক আছিল।
- কৃষি অৰ্থনীতিৰ বিকাশ: লোৰ হালৰ ব্যৱহাৰ আৰু উন্নত কৃষি পদ্ধতিয়ে শস্য উৎপাদন বৃদ্ধি কৰে। উদ্বৃত্ত শস্যৰ ফলত জনসংখ্যা বৃদ্ধি পায় আৰু স্থায়ী বসতি গঢ়ি উঠে, যিয়ে জনপদ গঠনৰ ভিত্তি প্ৰস্তুত কৰে।
- নগৰীকৰণৰ প্ৰভাৱ: দ্বিতীয় নগৰীকৰণৰ ফলত গংগা উপত্যকাত বাণিজ্য আৰু শিল্পৰ কেন্দ্ৰ গঢ়ি উঠে। এই নগৰসমূহে ৰাজনৈতিক ক্ষমতাৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে কাম কৰি জনপদৰ উত্থানত সহায় কৰে।
- সামাজিক সংগঠন: জনগোষ্ঠীসমূহ অধিক সংঘবদ্ধ হৈ জনপদৰ ৰূপ লয়। পূৰ্বৰ জনগোষ্ঠীয় ব্যৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তে ৰাজনৈতিক কাঠামো গঢ়ি উঠে, য’ত ৰজাৰ কৰ্মদক্ষতা বৃদ্ধি পায়।
- যুদ্ধ আৰু সামৰিক সংগঠন: যুদ্ধ-বিগ্ৰহৰ সময়ত জনগোষ্ঠীৰ নেতাসকলে বীৰত্ব প্ৰদৰ্শন কৰি ৰজা হিচাপে স্বীকৃতি লাভ কৰে। এই সামৰিক সংগঠনে জনপদৰ ৰাজনৈতিক ক্ষমতা শক্তিশালী কৰে।
- ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক পৰিৱৰ্তন: বৈদিক ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ আৰু ৰাজস্তুতৰ মাধ্যমে ৰজাৰ ঐশ্বৰিক তত্ত্ব প্ৰতিষ্ঠিত হয়, যিয়ে ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাক সুস্থিৰ কৰে।
এই কাৰকসমূহৰ সমন্বয়ত জনপদসমূহে স্থানীয় শাসন ব্যৱস্থা হিচাপে গঢ়ি উঠি পৰৱৰ্তী মহাজনপদৰ ভিত্তি স্থাপন কৰে, যিয়ে ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক ইতিহাসত নতুন যুগৰ সূচনা কৰে।
৩. ভাৰতবৰ্ষৰ সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক জীৱনত মহাজনপদসমূহৰ ভূমিকা আলোকপাত কৰা।
(Evaluate the role of Mahajanapadas to construct a sound socio-political condition in contemporary India.)
মহাজনপদসমূহে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত ভাৰতৰ সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক জীৱনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভ-পৰিৱৰ্তন আনিছিল। ষোল্লখন মহাজনপদ, যেনে- কাশী, কোশল, মগধ, বৃজ্জি আদিয়ে সমসাময়িক ভাৰতৰ সুস্থিৰ সমাজ-ৰাজনীতি গঠনত অৰিহণা যোগাইছিল।
সামাজিকভাৱে, মহাজনপদৰ নগৰসমূহে শিল্প, বাণিজ্য আৰু কাৰিকৰী কৌশলৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে কাম কৰিছিল। বাৰাণসী, শ্ৰাৱস্তী, ৰাজগৃহৰ দৰে নগৰত বণিক, শিল্পী আৰু পুৰোহিতৰ নতুন শ্ৰেণীৰ উত্থান ঘটে, যিয়ে সামাজিক স্তৰবিন্যাসৰ জটিলতা বৃদ্ধি কৰে। বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ উত্থানে বৈদিক ধৰ্মৰ একচেটিয়াত্বক প্ৰত্যাহ্বান জনায়, যাৰ ফলত ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু বৌদ্ধিক চিন্তাধাৰাৰ বিকাশ ঘটে।
ৰাজনৈতিকভাৱে, মহাজনপদসমূহে সংগঠিত ৰাজ্য ব্যৱস্থাৰ ভিত্তি স্থাপন কৰে। কাশী, কোশল, মগধৰ দৰে ৰাজতান্ত্ৰিক আৰু বৃজ্জি, মল্লৰ দৰে গণৰাজ্যই বিভিন্ন শাসন ব্যৱস্থাৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰে। মগধৰ উত্থানে গংগা উপত্যকাত ৰাজনৈতিক ঐক্যৰ ভিত্তি প্ৰস্তুত কৰে, যি পৰৱৰ্তী মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ সময়ত পূৰ্ণতা লাভ কৰে। পাটলিপুত্ৰৰ দৰে নগৰই ৰাজনৈতিক কেন্দ্ৰ হিচাপে কাম কৰি শক্তিশালী প্ৰশাসন ব্যৱস্থা গঢ়ি তুলে।
মহাজনপদৰ বাণিজ্য আৰু সাংস্কৃতিক বিনিময়ে উত্তৰ ভাৰতৰ সামাজিক-ৰাজনৈতিক জীৱনক সমৃদ্ধ কৰে। তক্ষশীলাৰ দৰে নগৰ শিক্ষাৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে খ্যাতি লাভ কৰে। এইদৰে, মহাজনপদসমূহে সুসংগঠিত সমাজ, শক্তিশালী ৰাজনীতি আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশৰ জৰিয়তে সমসাময়িক ভাৰতৰ ভিত্তি গঢ় দিয়ে।
৪. জৈনধর্মৰ বিশেষ উল্লিখনেৰে উত্তৰ ভাৰতত ধৰ্মীয় আন্দোলনৰ উত্থানৰ কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা।
(Discuss the Causes of rise of Religious movements in North India with special reference to Jainism.)
উত্তৰ ভাৰতত খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত জৈনধর্ম আৰু বৌদ্ধধর্মৰ দৰে ধৰ্মীয় আন্দোলনৰ উত্থানৰ পিছত কেইবাটাও সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু ধৰ্মীয় কাৰণ আছিল।
প্ৰথমতে, বৈদিক ধৰ্মৰ জটিল আচাৰ-অনুষ্ঠান আৰু পশুবলিৰ প্ৰতি সাধাৰণ জনতাৰ মাজত অসন্তুষ্টি বৃদ্ধি পাইছিল। ব্ৰাহ্মণৰ আধিপত্য আৰু বৰ্ণ ব্যৱস্থাৰ কঠোৰতাই ক্ষত্ৰিয় আৰু বৈশ্যৰ মাজত প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি কৰিছিল। জৈনধর্মৰ প্ৰতিষ্ঠাতা মহাবীৰে অহিংসা আৰু আত্মশুদ্ধিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দি এই অসন্তুষ্টিৰ প্ৰতিফলন ঘটায়।
দ্বিতীয়তে, দ্বিতীয় নগৰীকৰণৰ ফলত বাণিজ্য আৰু শিল্পৰ বিকাশ ঘটে, যাৰ ফলত বণিক শ্ৰেণীৰ উত্থান ঘটে। এই শ্ৰেণীয়ে জৈনধর্মৰ অহিংসা আৰু সরল জীৱনশৈলীক সমৰ্থন কৰে, কিয়নো ই তেওঁলোকৰ ব্যৱসায়িক নীতিৰ সৈতে সংগতি ৰাখিছিল। মহাবীৰৰ শিক্ষাই বৈশ্য সম্প্ৰদায়ৰ মাজত বিশেষ জনপ্ৰিয়তা লাভ কৰে।
তৃতীয়তে, কৃষি অৰ্থনীতিৰ উন্নতিয়ে সমাজত স্থিতিশীলতা আনে, যাৰ ফলত বৌদ্ধিক চিন্তাধাৰাৰ বিকাশ ঘটে। জৈনধর্মৰ ত্রিপিটকৰ দৰে গ্ৰন্থই নৈতিক জীৱন আৰু মোক্ষৰ পথৰ বিষয়ে স্পষ্ট দিশ দিয়ে। মহাবীৰৰ পঞ্চমহাব্ৰত, যেনে- অহিংসা, সত্য, অস্তেয়, ব্ৰহ্মচৰ্য আৰু অপৰিগ্ৰহ, সাধাৰণ মানুহৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য আছিল।
চতুৰ্থতে, মহাজনপদৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনে ধৰ্মীয় নেতাসকলক পৃষ্ঠপোষকতা প্ৰদান কৰে। মগধ আৰু কোশলৰ ৰজাসকলে জৈনধর্মক সমৰ্থন কৰে, যাৰ ফলত ইয়াৰ প্ৰসাৰ ত্বৰান্বিত হয়। এইদৰে, জৈনধর্মৰ উত্থানে উত্তৰ ভাৰতৰ ধৰ্মীয় আৰু সামাজিক জীৱনত নতুন মাত্ৰা যোগ কৰে।
৫. বৌদ্ধধৰ্মৰ বিশেষ উল্লিখনেৰে উত্তৰ ভাৰতত ধৰ্মীয় আন্দোলনৰ উত্থানৰ কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা।
(Discuss the Causes of rise of Religious movements in North India with special reference to Buddhism.)
উত্তৰ ভাৰতত খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাত বৌদ্ধধর্মৰ দৰে ধৰ্মীয় আন্দোলনৰ উত্থানৰ পিছত কেইবাটাও কাৰণ আছিল, যিয়ে সমাজত নতুন চিন্তাধাৰাৰ সূচনা কৰিছিল।
প্ৰথম কাৰণ আছিল বৈদিক ধৰ্মৰ জটিল আচাৰ-অনুষ্ঠানৰ প্ৰতি অসন্তুষ্টি। ব্ৰাহ্মণৰ আধিপত্য আৰু পশুবলিৰ প্ৰথাই সাধাৰণ মানুহৰ মাজত অসন্তোষৰ সৃষ্টি কৰিছিল। গৌতম বুদ্ধই মধ্যম পথ আৰু অষ্টাংগিক মাৰ্গৰ মাধ্যমে সৰল আৰু নৈতিক জীৱনৰ শিক্ষা দি এই অসন্তুষ্টিৰ সমাধান দিয়ে।
দ্বিতীয়তে, দ্বিতীয় নগৰীকৰণৰ ফলত গংগা উপত্যকাত বাণিজ্য আৰু নগৰ জীৱনৰ বিকাশ ঘটে। বণিক শ্ৰেণীৰ উত্থানে বৌদ্ধধর্মৰ অহিংসা আৰু সামাজিক সমতাৰ নীতিক সমৰ্থন কৰে। শ্ৰাৱস্তী, ৰাজগৃহৰ দৰে নগৰত বৌদ্ধ সংঘৰ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি পায়।
তৃতীয়তে, কৃষি অৰ্থনীতিৰ উন্নতিয়ে সমাজত স্থিতিশীলতা আৰু জনসংখ্যা বৃদ্ধি কৰে। এই পৰিস্থিতিত বৌদ্ধিক চিন্তাধাৰাৰ বিকাশ ঘটে। বুদ্ধৰ চতুৰাৰ্য সত্য আৰু নিৰ্বাণৰ ধাৰণাই মানুহৰ দুখৰ কাৰণ আৰু মুক্তিৰ পথ স্পষ্ট কৰে, যি সাধাৰণ মানুহৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য আছিল।
চতুৰ্থতে, মহাজনপদৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনে ধৰ্মীয় আন্দোলনক পৃষ্ঠপোষকতা প্ৰদান কৰে। মগধৰ ৰজা বিম্বিসাৰ আৰু অজাতশত্ৰই বৌদ্ধধর্মক সমৰ্থন কৰে, যাৰ ফলত ইয়াৰ প্ৰসাৰ ত্বৰান্বিত হয়। বৌদ্ধ সংঘৰ সংগঠিত গাঁথনিয়ে ধৰ্মৰ প্ৰচাৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। এইদৰে, বৌদ্ধধর্মৰ উত্থানে উত্তৰ ভাৰতৰ সামাজিক আৰু ধৰ্মীয় জীৱনত নতুন দিশ প্ৰদান কৰে।
৬. আলেকজেণ্ডাৰৰ আক্ৰমণৰ ভাৰতৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পৰীক্ষা কৰা।
(Examine the Impact of Alexander's invasion upon India.)
আলেকজেণ্ডাৰৰ ভাৰত আক্ৰমণ (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩২৬)ৰ ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক, সাংস্কৃতিক আৰু অৰ্থনৈতিক জীৱনত গভীৰ প্ৰভাৱ পৰিছিল।
ৰাজনৈতিকভাৱে, আলেকজেণ্ডাৰৰ আক্ৰমণে উত্তৰ-পশ্চিম ভাৰতৰ ক্ষুদ্ৰ ৰাজ্যসমূহৰ দুৰ্বলতা প্ৰকাশ কৰে। পৌৰৱ ৰজা পৰুৰ পৰাজয় আৰু তক্ষশীলাৰ আম্ভিৰ আত্মসমৰ্পণে স্থানীয় ঐক্যৰ অভাৱ দেখুৱায়। এই পৰিস্থিতিৰ সুবিধা লৈ চন্দ্ৰগুপ্ত মৌৰ্যই মগধক কেন্দ্ৰ কৰি এক সুবিশাল সাম্ৰাজ্য গঢ়ি তুলে। আলেকজেণ্ডাৰৰ পশ্চাদপসৰণৰ পাছত গ্ৰীক শাসক চেলুকাছৰ সৈতে চন্দ্ৰগুপ্তৰ সন্ধি (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩০৫)য়ে মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ সীমা সম্প্ৰসাৰণত সহায় কৰে।
সাংস্কৃতিকভাৱে, আলেকজেণ্ডাৰৰ আক্ৰমণে ভাৰত আৰু গ্ৰীক সংস্কৃতিৰ মিলন ঘটায়। গান্ধাৰ শিল্পকলাৰ উত্থান এই সাংস্কৃতিক বিনিময়ৰ ফল। গ্ৰীক আৰু ভাৰতীয় শিল্পৰ সমন্বয়ত বুদ্ধৰ মূৰ্তি নিৰ্মাণৰ প্ৰথা আৰম্ভ হয়। তক্ষশীলাৰ দৰে নগৰত গ্ৰীক দাৰ্শনিক আৰু ভাৰতীয় পণ্ডিতৰ মাজত বৌদ্ধিক বিনিময় ঘটে।
অৰ্থনৈতিকভাৱে, আলেকজেণ্ডাৰৰ আক্ৰমণে বাণিজ্য পথৰ গুৰুত্ব বৃদ্ধি কৰে। উত্তৰ-পশ্চিম ভাৰতৰ সৈতে মধ্য এছিয়াৰ বাণিজ্য সম্পৰ্ক জোৰদাৰ হয়। গ্ৰীক মুদ্ৰাৰ প্ৰভাৱত ভাৰততো মুদ্ৰা ব্যৱস্থাৰ উন্নতি ঘটে।
যদিও আলেকজেণ্ডাৰৰ আক্ৰমণৰ প্ৰত্যক্ষ প্ৰভাৱ সীমিত আছিল, ইয়াৰ পৰোক্ষ ফলাফলে ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক ঐক্য, সাংস্কৃতিক সমন্বয় আৰু অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধিৰ পথ মুকলি কৰে, যি মৌৰ্য যুগত পূৰ্ণতা লাভ কৰে।
৭. মৌৰ্য প্ৰশাসনিক ব্যৱস্থাই সমসাময়িক ৰাজনীতিত কিদৰে প্ৰভাৱ পেলাইছিল আলোচনা কৰা।
(Discuss the strategies of Mauryan Administrative system to conduct the contemporary political scenario.)
মৌৰ্য প্ৰশাসনিক ব্যৱস্থাই সমসাময়িক ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতি সুস্থিৰ আৰু সংগঠিত কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। চন্দ্ৰগুপ্ত মৌৰ্য আৰু অশোকৰ শাসনকালত এই ব্যৱস্থা এক শক্তিশালী কেন্দ্ৰীভূত শাসনৰ আধাৰ হিচাপে গঢ়ি উঠিছিল।
মৌৰ্য প্ৰশাসনৰ মূল কৌশল আছিল কেন্দ্ৰীভূত শাসন ব্যৱস্থা। সম্ৰাটৰ হাতত সৰ্বোচ্চ ক্ষমতা নিহিত আছিল, আৰু পাটলিপুত্ৰৰ পৰা সমগ্ৰ সাম্ৰাজ্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হৈছিল। সাম্ৰাজ্যক প্ৰদেশত ভাগ কৰা হৈছিল, যেনে- উত্তৰাপথ, প্ৰাচ্য, দক্ষিণপথ, য’ত ৰাজকুমাৰ বা বিষয়াসকলে শাসনৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল। অৰ্থশাস্ত্ৰৰ মতে, বিষয়া, সংগ্ৰহীতা (কোষাধ্যক্ষ), অক্ষপাটল (লেখাৰক্ষক) আদি বিষয়াসকলে প্ৰশাসনৰ বিভিন্ন দিশ পৰিচালনা কৰিছিল।
দ্বিতীয় কৌশল আছিল কৰ ব্যৱস্থা। ভূমিকৰ, বাণিজ্যকৰ আৰু অন্যান্য কৰৰ জৰিয়তে ৰাজকোষ ভৰ্তি কৰা হৈছিল। ভগদুঘ নামৰ কৰ অধীক্ষকসকলে কৰ সংগ্ৰহৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল। এই অৰ্থৰ জৰিয়তে সৈন্যবাহিনী, প্ৰশাসন আৰু জনকল্যাণমূলক কাম পৰিচালনা কৰা হৈছিল।
তৃতীয়তে, গুপ্তচৰ ব্যৱস্থাৰ মাধ্যমে সম্ৰাটে সাম্ৰাজ্যৰ ওপৰত নজৰ ৰাখিছিল। গুপ্তচৰসকলে বিদ্ৰোহৰ সম্ভাৱনা আৰু প্ৰশাসনিক দুৰ্নীতিৰ বিষয়ে তথ্য প্ৰদান কৰিছিল। অশোকৰ ধৰ্ম মহামাত্ৰসকলে ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু নৈতিক আচৰণ প্ৰচাৰ কৰি ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা বজায় ৰাখিছিল।
চতুৰ্থতে, অশোকৰ ধৰ্ম নীতিয়ে ৰাজনৈতিক ঐক্য গঢ়ি তুলিছিল। শিলালিপিৰ জৰিয়তে তেওঁ প্ৰজাৰ মাজত নৈতিকতা আৰু সামাজিক সমতাৰ বাৰ্তা প্ৰচাৰ কৰিছিল। এই কৌশলসমূহৰ জৰিয়তে মৌৰ্য প্ৰশাসনে সমসাময়িক ৰাজনীতিত শান্তি, ঐক্য আৰু সমৃদ্ধি প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল।
৮. সমসাময়িক ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমাজৰ প্ৰতি মৌৰ্য অৰ্থনীতিৰ ভূমিকা কি আছিল?
(What was the role of Mauryan Economy towards the contemporary state and society?)
মৌৰ্য অৰ্থনীতিয়ে সমসাময়িক ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমাজৰ বিকাশত কেন্দ্ৰীয় ভূমিকা পালন কৰিছিল। এই অৰ্থনীতিৰ মূল ভিত্তি আছিল কৃষি, বাণিজ্য আৰু শিল্প, যিয়ে সাম্ৰাজ্যৰ সমৃদ্ধি আৰু স্থিতিশীলতা নিশ্চিত কৰিছিল।
কৃষি আছিল মৌৰ্য অৰ্থনীতিৰ মেৰুদণ্ড। লোৰ হালৰ ব্যৱহাৰ আৰু সেচ ব্যৱস্থাৰ উন্নতিয়ে শস্য উৎপাদন বৃদ্ধি কৰিছিল। ধান, গম, যৱ আদি শস্যৰ উদ্বৃত্তই জনসংখ্যা বৃদ্ধি আৰু নগৰীকৰণক সমৰ্থন কৰিছিল। ৰাষ্ট্ৰই ভূমিকৰৰ জৰিয়তে এই উদ্বৃত্তৰ একাংশ সংগ্ৰহ কৰি ৰাজকোষ ভৰাইছিল, যি প্ৰশাসন আৰু সৈন্যবাহিনীৰ ব্যয়ৰ বাবে ব্যৱহৃত হৈছিল।
বাণিজ্যই মৌৰ্য অৰ্থনীতিক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মাত্ৰা প্ৰদান কৰিছিল। পাটলিপুত্ৰ, তক্ষশীলা, উজ্জয়িনীৰ দৰে নগৰ বাণিজ্যৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে গঢ়ি উঠিছিল। মৌৰ্যসকলে মধ্য এছিয়া, পশ্চিম এছিয়া আৰু দক্ষিণ-পূৰ্ব এছিয়াৰ সৈতে বাণিজ্য সম্পৰ্ক স্থাপন কৰিছিল। বস্ত্ৰ, মছলা, আৰু ধাতুজাত সামগ্ৰীৰ বাণিজ্যই অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধি আনিছিল। মুদ্ৰাৰ প্ৰচলনে বাণিজ্যক সহজ কৰিছিল।
শিল্প উৎপাদনেও সমাজৰ চাহিদা পূৰণ কৰিছিল। ধাতু, মৃৎশিল্প আৰু বস্ত্ৰ শিল্পৰ বিকাশ ঘটিছিল। ৰাষ্ট্ৰই শিল্পকৰ্মীৰ কাম নিয়ন্ত্ৰণ কৰি মান নিশ্চিত কৰিছিল। অশোকৰ সময়ত পথ, পুখুৰী আৰু বিশ্ৰামাগাৰ নিৰ্মাণে বাণিজ্য আৰু যোগাযোগ বৃদ্ধি কৰিছিল।
মৌৰ্য অৰ্থনীতিয়ে সমাজত নতুন শ্ৰেণীৰ উত্থান ঘটায়, যেনে- বণিক আৰু শিল্পী। এই শ্ৰেণীয়ে সামাজিক গতিশীলতা বৃদ্ধি কৰে। অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধিয়ে শিক্ষা, শিল্পকলা আৰু ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতাক উৎসাহিত কৰে। এইদৰে, মৌৰ্য অৰ্থনীতিয়ে ৰাষ্ট্ৰৰ শক্তি আৰু সমাজৰ সমৃদ্ধিৰ ভিত্তি গঢ়ি তুলিছিল।
৯. অশোকৰ ‘ধৰ্ম্ম’ বুলিলে কি বুজা? সমসাময়িক ধৰ্মীয় পৰম্পৰাৰ সৈতে ‘ধৰ্ম্মৰ সাদৃশ্যতা আছিল নে?
(What was the essence of Asoka's Dhamma? Whether it was similar to contemporary religions?)
অশোকৰ ধৰ্ম্ম আছিল এক নৈতিক আৰু সামাজিক জীৱনাদৰ্শ, যি তেওঁৰ শিলালিপিৰ জৰিয়তে প্ৰচাৰিত হৈছিল। ই কোনো নিৰ্দিষ্ট ধৰ্মৰ সমৰ্থন নাছিল, বৰঞ্চ সকলো ধৰ্মৰ সাৰমৰ্মৰ সমন্বয় আছিল। ধৰ্ম্মৰ মূল উপাদান আছিল অহিংসা, সত্য, সহিষ্ণুতা, পিতৃ-মাতৃৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধা, পৰোপকাৰ আৰু নৈতিক আচৰণ। অশোকে ধৰ্ম মহামাত্ৰ নিযুক্ত কৰি এই নীতিৰ প্ৰচাৰ কৰিছিল, যিয়ে প্ৰজাৰ মাজত সামাজিক সম্প্ৰীতি গঢ়ি তুলিছিল।
অশোকৰ ধৰ্ম্মৰ সাৰাংশ আছিল মানৱহিতৈষী জীৱনধাৰা। তেওঁ পশুৰ প্ৰতি দয়া, চিকিৎসালয় নিৰ্মাণ, গছ ৰোপণ আৰু পুখুৰী খন্দাৰ দৰে কামৰ জৰিয়তে প্ৰজাৰ কল্যাণৰ প্ৰতি গুৰুত্ব দিছিল। ধৰ্ম্মই ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতাক উৎসাহিত কৰিছিল, য’ত ব্ৰাহ্মণ, শ্ৰমণ আৰু অন্যান্য সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰতি সমান শ্ৰদ্ধা প্ৰকাশ কৰা হৈছিল।
সমসাময়িক ধৰ্মীয় পৰম্পৰা, যেনে- বৌদ্ধধর্ম আৰু জৈনধর্মৰ সৈতে অশোকৰ ধৰ্ম্মৰ কিছু সাদৃশ্য আছিল। বৌদ্ধধর্মৰ অহিংসা আৰু মধ্যম পথৰ দৰে নীতি ধৰ্ম্মত প্ৰতিফলিত হৈছিল। জৈনধর্মৰ অহিংসা আৰু নৈতিক জীৱনৰ ধাৰণাও ধৰ্ম্মৰ সৈতে মিল আছিল। কিন্তু ধৰ্ম্ম কোনো নিৰ্দিষ্ট ধৰ্মৰ অনুকৰণ নাছিল। বৌদ্ধধর্মৰ নিৰ্বাণ বা জৈনধর্মৰ কঠোৰ তপস্যাৰ দৰে বিশেষ দাৰ্শনিক ধাৰণা ধৰ্ম্মত অনুপস্থিত আছিল।
অশোকৰ ধৰ্ম্মৰ সাৰ্বজনীন আৰু ব্যৱহাৰিক দিশৰ বাবে ই সমসাময়িক ধৰ্মৰ পৰা পৃথক আছিল। ই ধৰ্মীয় বিশ্বাসতকৈ নৈতিক আৰু সামাজিক সম্প্ৰীতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল, যি বিশাল মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ ঐক্যৰ বাবে অপৰিহাৰ্য আছিল।
১০. মৌৰ্য শাসনৰ পতনৰ কাৰণসমূহ কি কি? অশোকৰ ধৰ্মনীতি ইয়াৰ বাবে জগৰীয়া আছিল নে?
(Evaluate the causes of the decline of the Mauryan empire. Whether Ashoka's religious policy was responsible for it?)
মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ পতন (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১৮৭)ৰ পিছত কেইবাটাও কাৰণ আছিল, যিয়ে এই বিশাল সাম্ৰাজ্যৰ পতন ত্বৰান্বিত কৰিছিল।
- দুৰ্বল উত্তৰাধিকাৰী: অশোকৰ পাছত কুণাল, দশৰথ, সম্প্ৰতি আৰু বৃহদ্রথৰ দৰে শাসকসকলৰ মাজত শক্তিশালী নেতৃত্বৰ অভাৱ আছিল। কম সময়ৰ ভিতৰত শাসকৰ পৰিৱৰ্তনে প্ৰশাসনিক স্থিতিশীলতা নষ্ট কৰিছিল।
- প্ৰাদেশিক শাসকৰ স্বাধীনতা: বিশাল সাম্ৰাজ্যৰ প্ৰাদেশিক শাসক আৰু বিষয়াসকলে অধিক ক্ষমতা লাভ কৰিছিল। তেওঁলোকৰ দুৰ্নীতি আৰু কেন্দ্ৰৰ প্ৰতি অবাধ্যতাই সাম্ৰাজ্যৰ ঐক্য নষ্ট কৰিছিল।
- অৰ্থনৈতিক অৱক্ষয়: মৌৰ্য প্ৰশাসনৰ বিশাল ব্যয়, যেনে- সৈন্যবাহিনী আৰু ধৰ্মীয় কামৰ বাবে অৰ্থৰ চাহিদা বৃদ্ধি পাইছিল। মুদ্ৰাৰ মানৰ অৱনতি আৰু কৰৰ বোজাই অৰ্থনৈতিক সংকটৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
- ব্ৰাহ্মণ্যবাদৰ প্ৰতিক্ৰিয়া: অশোকৰ বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতা আৰু বলি-বিধানৰ নিষেধাজ্ঞাই ব্ৰাহ্মণসকলৰ মাজত অসন্তোষৰ সৃষ্টি কৰিছিল। পুষ্যমিত্ৰ শৃঙ্গৰ হাতত বৃহদ্রথৰ হত্যা এই প্ৰতিক্ৰিয়াৰ ফল আছিল।
- সামৰিক দুৰ্বলতা: অশোকৰ শান্তিপূৰ্ণ নীতিয়ে সৈন্যবাহিনীৰ কাৰ্যকুশলতা হ্ৰাস কৰিছিল। উত্তৰ-পশ্চিম সীমান্তৰ নিৰাপত্তাৰ প্ৰতি উদাসীনতাই বাহ্যিক ভাবুকি বৃদ্ধি কৰিছিল।
অশোকৰ ধৰ্মনীতিৰ পতনৰ ক্ষেত্ৰত সীমিত ভূমিকা আছিল। তেওঁৰ ধৰ্ম্মই ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু নৈতিকতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল, যি সাম্ৰাজ্যৰ ঐক্যৰ বাবে সহায়ক আছিল। কিন্তু ধৰ্ম প্ৰচাৰৰ ব্যয় আৰু ধৰ্ম মহামাত্ৰৰ ক্ষমতা বৃদ্ধিয়ে কিছু অৰ্থনৈতিক আৰু প্ৰশাসনিক সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। তথাপি, ধৰ্মনীতিৰ পৰিবৰ্তে দুৰ্বল উত্তৰাধিকাৰী, প্ৰশাসনিক অদক্ষতা আৰু ব্ৰাহ্মণ্যবাদৰ প্ৰতিক্ৰিয়াই পতনৰ বাবে অধিক জগৰীয়া আছিল।
Reference
- Main Book
Disclaimer
The questions and answers published on this website are provided solely for educational purposes. We strive to ensure the accuracy of the answers based on the curriculum, but we cannot guarantee their complete correctness. Students may use these answers as a reference, but it is recommended to rely on their textbooks and teachers for studies. We are not responsible for any errors or damages arising from the use of our website’s content.
if you found any error, please comment us, I will correct as soon as possible.