Chapter 3
- ক) পৰৱৰ্তী মৌর্য যুগৰ ৰাজনৈতিক প্ৰগতি – শৃঙ্গ, কুষাণ, খাৰভেল আৰু সাতবাহনসকলৰ বিশেষ উল্লিখনেৰে
- খ) সংগম যুগ : সাহিত্য, সমাজ আৰু সংস্কৃতি
Main Book ৰ ওপতৰ বিত্তি কৰি Answer লিখা হৈছে
কিছুমান শব্দ বাদ দি পঢ়িব যেনে- Chapter 4 ৰ প্ৰসংগ: / Chapter 3 ত
ইয়াৰ ঠাইত পাঠত উল্লেখ আছে লিখিব পাৰে
--------------------------------------------------------
Very Short Type Questions: অতি চমু প্ৰশ্ন
1. গুপ্ত বংশৰ প্ৰতিষ্ঠাতা কোন? (Who was the founder of the Gupta dynasty?)
উত্তৰ: গুপ্ত বংশৰ প্ৰতিষ্ঠাতা আছিল শ্ৰীগুপ্ত।
2. ‘নীতিসাৰ’ৰ প্ৰণেতা কোন? (Who wrote Nitisara?)
উত্তৰ: ‘নীতিসাৰ’ৰ প্ৰণেতা আছিল কামন্দক।
3. পুনা শৈলশালনৰ প্ৰণেতা কোন আছিল? (Who had inscribed Poona R.I?)
উত্তৰ: পুনা শৈলশালনৰ (Poona Rock Inscription) প্ৰণেতা আছিল প্ৰভাৱতী গুপ্ত।
4. ‘ভূমিছিদ্রন্যায়' কি? (What was bhumichidraniya?)
উত্তৰ: ‘ভূমিছিদ্রন্যায়’ হ’ল গুপ্ত যুগত জনশূন্য বা পতিত ভূমি চাষৰ বাবে দান কৰাৰ এক পদ্ধতি, য’ত ভূমিৰ মালিকীস্বত্ব দানগ্ৰহীতাৰ হাতলৈ যায়।
5. ‘অগ্ৰহাৰ’ কাক বোলে? (What was agrahara?)
উত্তৰ: ‘অগ্ৰহাৰ’ হ’ল ব্ৰাহ্মণসকলক শিক্ষা আৰু ধৰ্মীয় কামৰ বাবে কৰমুক্ত ভূমি দান কৰাৰ ব্যৱস্থা।
6. হৰ্ষবৰ্ধনৰ সাহিত্যকৃতি সমূহ কি কি? (Mention the literary works of Harsha.)
উত্তৰ: হৰ্ষবৰ্ধনৰ সাহিত্যকৃতি হ’ল তিনিখন সংস্কৃত নাটক:
- নাগনন্দ
- ৰত্নাৱলী
- প্ৰিয়দর্শিকা
Short Notes: চমু টোকা
a. গুপ্ত প্রশাসনিক যন্ত্র (The Gupta administrative system)
উত্তৰ:
গুপ্ত প্রশাসনিক যন্ত্র (Gupta Administrative System) গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ এক শক্তিশালী আৰু সুসংগঠিত ব্যৱস্থা আছিল, যিয়ে সমসাময়িক ভাৰতত ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা আৰু শাসনৰ দক্ষতা নিশ্চিত কৰিছিল। এই ব্যৱস্থা কেন্দ্ৰীভূত আছিল, য’ত ৰজাই সৰ্বোচ্চ ক্ষমতাৰ অধিকাৰী আছিল, কিন্তু বিভিন্ন বিষয়া আৰু সামন্তৰ সহায়ত শাসন কাৰ্য পৰিচালিত হৈছিল। গুপ্তসকলে প্ৰশাসনিক কাঠামোক সুনিৰ্দিষ্টভাৱে বিভক্ত কৰি প্ৰদেশ, জিলা আৰু গ্ৰাম পৰ্যায়ত শাসন ব্যৱস্থা স্থাপন কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে গুপ্তসকলে বিশাল সাম্ৰাজ্যৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখিছিল আৰু অর্থনৈতিক ও ধৰ্মীয় ক্ষেত্ৰতো সফলতা লাভ কৰিছিল।
- প্ৰশাসনিক কাঠামো: সাম্ৰাজ্যক ভুক্তি (প্ৰদেশ), বিষয় (জিলা) আৰু গ্ৰামত বিভক্ত কৰা হৈছিল। উপৰিক (প্ৰদেশৰ শাসনকর্তা), বিষয়পতি (জিলাৰ বিষয়া) আৰু গ্ৰামিক (গ্ৰামৰ প্ৰধান) আদিয়ে প্ৰশাসনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
- ৰজাৰ ভূমিকা: ৰজাই সৰ্বোচ্চ ক্ষমতাৰ অধিকাৰী আছিল আৰু মন্ত্ৰীপৰিষদৰ পৰামৰ্শত শাসন কাৰ্য পৰিচালনা কৰিছিল।
- ৰাজহ ব্যৱস্থা: ভূমিৰাজহ (Land Revenue) আছিল মুখ্য আয়ৰ উৎস, যিটো ফচলৰ এক-ষষ্ঠাংশ হিচাপে সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল। শুল্ক আৰু জৰিমনাও ৰাজহৰ অংশ আছিল।
- সামন্ত পদ্ধতি: গুপ্তসকলে ভূমি দানৰ জৰিয়তে বিষয়া আৰু সামন্তসকলক বেতন দিছিল, যিয়ে আদি-সামন্তবাদৰ ভেঁটি গঢ়ি তুলিছিল।
- প্রভাৱ: এই ব্যৱস্থাই ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা আৰু অর্থনৈতিক সমৃদ্ধিৰ জৰিয়তে গুপ্ত যুগক “সোণালী যুগ”ৰ মৰ্যাদা প্ৰদান কৰিছিল।
b. গুপ্ত অর্থনীতি (The Gupta economy)
উত্তৰ:
গুপ্ত অর্থনীতি (Gupta Economy) গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ সমৃদ্ধিৰ মূল ভেঁটি আছিল, যিয়ে ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা আৰু সাংস্কৃতিক উৎকৰ্ষতাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। এই অর্থনীতি মূলতঃ কৃষিপ্ৰধান আছিল, কিন্তু বাণিজ্য, শিল্প আৰু মুদ্ৰা ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তেও ই অত্যন্ত উন্নত আছিল। গুপ্তসকলে সোণৰ মুদ্ৰাৰ প্ৰচলনৰ জৰিয়তে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাণিজ্যৰ সুবিধা কৰিছিল, আৰু ভূমি দান পদ্ধতিয়ে অর্থনীতিত সামন্তীয় বৈশিষ্ট্য যোগ কৰিছিল। এই সমৃদ্ধ অর্থনীতিয়ে গুপ্ত সাম্ৰাজ্যক শক্তিশালী কৰি সমসাময়িক ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশত সহায় কৰিছিল।
- কৃষি: কৃষি আছিল অর্থনীতিৰ মূল ভেঁটি। ভূমিৰাজহ (Land Revenue), ফচলৰ এক-ষষ্ঠাংশ হিচাপে সংগ্ৰহ কৰা, ৰাজ্যৰ প্ৰধান আয়ৰ উৎস আছিল।
- বাণিজ্য: ৰোম, চীন আৰু দক্ষিণ-পূৰ্ব এচিয়াৰ সৈতে বাণিজ্য সমৃদ্ধ আছিল। সোণৰ মুদ্ৰা (Gold Coins) বাণিজ্যৰ মাধ্যম হিচাপে ব্যৱহৃত হৈছিল।
- শিল্প: বস্ত্ৰ, ধাতুকাম, মৃৎশিল্প আৰু গহনা নিৰ্মাণৰ শিল্প উন্নত আছিল, যিয়ে অর্থনীতিত অৰিহণা যোগাইছিল।
- ভূমি দান: ভূমিছিদ্রন্যায় আৰু অগ্ৰহাৰৰ দৰে ভূমি দান পদ্ধতিয়ে সামন্তীয় অর্থনীতিৰ ভেঁটি গঢ়ি তুলিছিল, য’ত দানগ্ৰহীতাই ভূমিৰ উৎপন্নৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছিল।
- প্রভাৱ: এই অর্থনীতিয়ে ৰাজকোষ শক্তিশালী কৰি গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ ৰাজনৈতিক আধিপত্য আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশত সহায় কৰিছিল।
c. গুপ্ত সমাজ (The Gupta society)
উত্তৰ:
গুপ্ত সমাজ (Gupta Society) গুপ্ত যুগৰ সামাজিক কাঠামোৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ আছিল, যিয়ে বৰ্ণব্যৱস্থাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত হৈ সামাজিক স্থিতিশীলতা আৰু সাংস্কৃতিক উৎকৰ্ষতা প্ৰদৰ্শন কৰিছিল। এই সমাজত ব্ৰাহ্মণসকলে সৰ্বোচ্চ মৰ্যাদা ভোগ কৰিছিল, আৰু হিন্দু ধৰ্মৰ পুনৰুত্থানৰ ফলত বৈদিক ৰীতি-নীতি জনপ্ৰিয় হৈ উঠিছিল। নাৰীৰ অৱস্থা মিশ্ৰিত আছিল, আৰু শিক্ষা আৰু ধৰ্মীয় কাৰ্যত ব্ৰাহ্মণসকলৰ ভূমিকা বৃদ্ধি পাইছিল। গুপ্ত সমাজৰ স্থিতিশীলতা আৰু সাংস্কৃতিক সমৃদ্ধিৰ বাবে এই যুগক প্ৰায়ে “সোণালী যুগ” বুলি আখ্যা দিয়া হয়।
- বৰ্ণব্যৱস্থা: সমাজ ব্ৰাহ্মণ, ক্ষত্ৰিয়, বৈশ্য আৰু শূদ্ৰৰ বৰ্ণব্যৱস্থাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল। ব্ৰাহ্মণসকলে ধৰ্মীয় আৰু শৈক্ষিক ক্ষেত্ৰত নেতৃত্ব দিছিল।
- ব্ৰাহ্মণৰ মৰ্যাদা: ভূমি দানৰ জৰিয়তে ব্ৰাহ্মণসকলৰ অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক মৰ্যাদা বৃদ্ধি পাইছিল।
- নাৰীৰ অৱস্থা: উচ্চবৰ্গৰ নাৰীৰ শিক্ষাৰ সুযোগ থাকিলেও, সামাজিক নিষেধাজ্ঞা যেনে সতীপ্ৰথাৰ আৰম্ভণি দেখা গৈছিল।
- ধৰ্মীয় পুনৰুত্থান: হিন্দু ধৰ্মৰ পুনৰুত্থানৰ ফলত বৈদিক যজ্ঞ আৰু ৰীতি-নীতি জনপ্ৰিয় হৈছিল, যদিও বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰো অস্তিত্ব আছিল।
- প্রভাৱ: সামাজিক স্থিতিশীলতা আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশৰ বাবে গুপ্ত সমাজক “সোণালী যুগ”ৰ এক অংশ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
d. গুপ্ত কলা ভাস্কর্য (The Gupta art and architecture)
উত্তৰ:
গুপ্ত কলা আৰু ভাস্কর্য (Gupta Art and Architecture) ভাৰতীয় শিল্পৰ এক স্বর্ণযুগ হিচাপে পৰিগণিত হয়। এই যুগত নিৰ্মিত স্থাপত্য, ভাস্কর্য আৰু চিত্ৰকলাই ভাৰতীয় শৈলীৰ পৰিপক্কতা আৰু সৌন্দৰ্য প্ৰকাশ কৰিছিল। সাঁচীৰ স্তূপৰ পৰিৱৰ্ধন, অজন্তা-ইলোৰাৰ গুহাচিত্ৰ আৰু মথুৰাৰ ভাস্কর্যই গুপ্ত কলাৰ শ্রেষ্ঠত্ব প্ৰমাণ কৰে। মন্দিৰ স্থাপত্যৰ আদি ৰূপ আৰু ধৰ্মীয় মূৰ্তি নিৰ্মাণে সমাজত ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক জাগৰণৰ সৃষ্টি কৰিছিল। এই কলাই গুপ্ত যুগক “সোণালী যুগ”ৰ মৰ্যাদা প্ৰদান কৰিছিল।
- স্থাপত্য: দেৱগড়ৰ দশাৱতাৰ মন্দিৰ আৰু ভিতৰগাঁৱৰ ইটাৰ মন্দিৰ মন্দিৰ স্থাপত্যৰ আদি ৰূপৰ উদাহৰণ। সাঁচীৰ স্তূপৰ শিলৰ ৰেলিং আৰু প্ৰৱেশদ্বাৰ পৰিৱৰ্ধিত হৈছিল।
- ভাস্কর্য: মথুৰা আৰু সাৰনাথৰ বুদ্ধ, বিষ্ণু আৰু শিৱৰ মূৰ্তি নিৰ্মাণত ভাৰতীয় শৈলীৰ পরিপক্কতা দেখা গৈছিল।
- চিত্ৰকলা: অজন্তাৰ গুহাচিত্ৰত বৌদ্ধ জীৱনৰ দৃশ্য আৰু ধৰ্মীয় কাহিনী সুন্দৰভাৱে চিত্ৰিত হৈছিল।
- ধৰ্মীয় প্ৰভাৱ: গুপ্ত কলাই হিন্দু, বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান গুৰুত্ব দিছিল, যিয়ে ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা প্ৰকাশ কৰিছিল।
- প্রভাৱ: এই কলাই সমসাময়িক সমাজত সাংস্কৃতিক জাগৰণৰ সৃষ্টি কৰি গুপ্ত যুগৰ শ্ৰেষ্ঠত্বৰ চিন হিচাপে বিবেচিত হয়।
e. ভূ-দান (Land Grant Economy)
উত্তৰ:
ভূ-দান (Land Grant Economy) গুপ্ত যুগৰ অর্থনীতিৰ এক মুখ্য বৈশিষ্ট্য আছিল, যিয়ে অর্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক কাঠামোত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। এই পদ্ধতিত ৰজাই ব্ৰাহ্মণ, ধৰ্মীয় প্ৰতিষ্ঠান আৰু বিষয়াসকলক কৰমুক্ত ভূমি দান কৰিছিল, যিসকলে তাৰ উৎপন্নৰ ওপৰত জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰিছিল। ভূমিছিদ্রন্যায়ৰ অধীনত পতিত বা জনশূন্য ভূমি চাষৰ বাবে দান কৰা হৈছিল। এই ব্যৱস্থাই আদি-সামন্তবাদৰ ভেঁটি গঢ়ি তুলিছিল আৰু ব্ৰাহ্মণসকলৰ সামাজিক-অর্থনৈতিক মৰ্যাদা বৃদ্ধি কৰিছিল। ভূ-দান পদ্ধতিয়ে গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ অর্থনীতিক শক্তিশালী কৰি ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতাত সহায় কৰিছিল।
- ভূমিছিদ্রন্যায়: জনশূন্য বা পতিত ভূমি চাষৰ বাবে দান কৰা হৈছিল, য’ত মালিকীস্বত্ব দানগ্ৰহীতাৰ হাতলৈ যায়।
- অগ্ৰহাৰ: ব্ৰাহ্মণসকলক শিক্ষা আৰু ধৰ্মীয় কাৰ্যৰ বাবে কৰমুক্ত ভূমি দান কৰা হৈছিল।
- সামন্তীয় বৈশিষ্ট্য: ভূমি দানৰ জৰিয়তে বিষয়া আৰু সামন্তসকলে ৰজাৰ প্ৰতি আনুগত্যৰ বিনিময়ত ভূমিৰ উৎপন্ন ভোগ কৰিছিল।
- ধৰ্মীয় প্ৰতিষ্ঠান: মন্দিৰ আৰু বিহাৰৰ বাবেও ভূমি দান কৰা হৈছিল, যিয়ে ধৰ্মীয় কাৰ্যৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল।
- প্রভাৱ: এই পদ্ধতিয়ে অর্থনীতিত সামন্তীয় বৈশিষ্ট্য যোগ কৰি ব্ৰাহ্মণ্যবাদৰ পুনৰুত্থানত সহায় কৰিছিল।
f. অগ্ৰহাৰ (Agrahara)
উত্তৰ:
অগ্ৰহাৰ (Agrahara) গুপ্ত যুগৰ এক বিশেষ ভূ-দান পদ্ধতি আছিল, য’ত ব্ৰাহ্মণসকলক শিক্ষা, ধৰ্মীয় কাৰ্য আৰু জ্ঞানচৰ্চাৰ বাবে কৰমুক্ত ভূমি দান কৰা হৈছিল। এই ভূমিৰ উৎপন্নৰ ওপৰত ব্ৰাহ্মণসকলে জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰিছিল, যিয়ে তেওঁলোকৰ অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক মৰ্যাদা বৃদ্ধি কৰিছিল। অগ্ৰহাৰ পদ্ধতিয়ে হিন্দু ধৰ্মৰ পুনৰুত্থানত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল আৰু গুপ্ত অর্থনীতিৰ সামন্তীয় বৈশিষ্ট্যৰ এক অংশ হিচাপে গণ্য হৈছিল। এই ব্যৱস্থাই গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ ধৰ্মীয় আৰু শৈক্ষিক ক্ষেত্ৰত স্থিতিশীলতা আনিছিল।
- উদ্দেশ্য: ব্ৰাহ্মণসকলক শিক্ষা, বৈদিক ৰীতি-নীতি আৰু ধৰ্মীয় কাৰ্যৰ বাবে অর্থনৈতিক সহায় প্ৰদান কৰা।
- ভূমিৰ বৈশিষ্ট্য: অগ্ৰহাৰ ভূমি কৰমুক্ত আছিল আৰু ইয়াৰ মালিকীস্বত্ব ব্ৰাহ্মণৰ হাতলৈ যায়।
- সামাজিক প্ৰভাৱ: ব্ৰাহ্মণসকলৰ সামাজিক মৰ্যাদা বৃদ্ধি পাইছিল, আৰু তেওঁলোকে সমাজত নেতৃত্বৰ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল।
- ধৰ্মীয় প্ৰভাৱ: অগ্ৰহাৰে হিন্দু ধৰ্মৰ পুনৰুত্থানত সহায় কৰিছিল আৰু বৈদিক যজ্ঞৰ প্ৰচলন বৃদ্ধি কৰিছিল।
- প্রভাৱ: এই পদ্ধতিয়ে গুপ্ত অর্থনীতিত সামন্তীয় বৈশিষ্ট্য যোগ কৰি শৈক্ষিক আৰু ধৰ্মীয় ক্ষেত্ৰত উৎকৰ্ষতা আনিছিল।
g. আদি-সামন্তবাদ (Early Feudalism)
উত্তৰ:
আদি-সামন্তবাদ (Early Feudalism) গুপ্ত যুগৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অর্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক বৈশিষ্ট্য আছিল, যিয়ে পৰৱৰ্তী কালত পূৰ্ণাংগ সামন্তবাদৰ ভেঁটি গঢ়ি তুলিছিল। এই ব্যৱস্থা ভূ-দান পদ্ধতিৰ জৰিয়তে আৰম্ভ হৈছিল, য’ত ৰজাই বিষয়া, সামন্ত আৰু ধৰ্মীয় প্ৰতিষ্ঠানক কৰমুক্ত ভূমি দান কৰিছিল। দানগ্ৰহীতাসকলে ৰজাৰ প্ৰতি আনুগত্যৰ বিনিময়ত ভূমিৰ উৎপন্ন ভোগ কৰিছিল। ভূমিছিদ্রন্যায় আৰু অগ্ৰহাৰৰ দৰে পদ্ধতিয়ে এই ব্যৱস্থাক শক্তিশালী কৰিছিল। আদি-সামন্তবাদে কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতাৰ কিছু হ্ৰাস ঘটাই স্থানীয় সামন্তৰ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি কৰিছিল, যিয়ে গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ প্ৰশাসনিক আৰু অর্থনৈতিক কাঠামোত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল।
- ভূ-দান পদ্ধতি: বিষয়া, সামন্ত আৰু ধৰ্মীয় প্ৰতিষ্ঠানক কৰমুক্ত ভূমি দান কৰা হৈছিল, যিয়ে সামন্তীয় ব্যৱস্থাৰ ভেঁটি গঢ়িছিল।
- ভূমিছিদ্রন্যায়: পতিত বা জনশূন্য ভূমি চাষৰ বাবে দান কৰা হৈছিল, য’ত মালিকীস্বত্ব দানগ্ৰহীতাৰ হাতলৈ যায়।
- অগ্ৰহাৰ: ব্ৰাহ্মণসকলক শিক্ষা আৰু ধৰ্মীয় কাৰ্যৰ বাবে ভূমি দান কৰা হৈছিল, যিয়ে ব্ৰাহ্মণ্যবাদৰ পুনৰুত্থানত সহায় কৰিছিল।
- প্রভাৱ: কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতাৰ হ্ৰাস আৰু স্থানীয় সামন্তৰ উত্থানে পৰৱৰ্তী কালত সামন্তবাদৰ পূৰ্ণাংগ ৰূপৰ পথ প্ৰশস্ত কৰিছিল।
- গুপ্ত যুগৰ তাৎপৰ্য: আদি-সামন্তবাদে গুপ্ত অর্থনীতি আৰু প্ৰশাসনত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাই সাম্ৰাজ্যৰ কাঠামোক পৰিৱৰ্তন কৰিছিল।
h. প্ৰয়াগ ধৰ্মসভা (Prayaga Council)
উত্তৰ:
প্ৰয়াগ ধৰ্মসভা (Prayaga Council) হৰ্ষবৰ্ধনে গংগা-যমুনাৰ সংগমস্থলত প্ৰতি পাঁচ বছৰৰ মূৰে মূৰে আয়োজন কৰা এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ধৰ্মীয় আৰু দান সভা আছিল। এই সভা মহামোক্ষ পৰিষদ নামে জনাজাত আছিল আৰু ইয়াত দেশৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ পৰা প্ৰায় ৫০,০০০ লোকৰ সমাগম হৈছিল। সভাত শ্ৰমণ, ব্ৰাহ্মণ, দুখীয়া, অনাথ আৰু নিঠৰুৱা লোকসকলে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। হৰ্ষই এই সভাত বিপুল পৰিমাণৰ দান-দক্ষিণা প্ৰদান কৰিছিল, এনকি ৰাজকোষৰ সম্পদ আৰু নিজৰ সাজ-পোছাকো দান কৰিছিল। প্ৰয়াগ ধৰ্মসভাই হৰ্ষৰ ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা, দানশীলতা আৰু সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰতিফলন ঘটাইছিল।
- আয়োজন: সভা প্ৰতি পাঁচ বছৰৰ মূৰে মূৰে প্ৰয়াগত (Prayag) গংগা-যমুনাৰ সংগমস্থলত অনুষ্ঠিত হৈছিল।
- অংশগ্ৰহণকাৰী: শ্ৰমণ, ব্ৰাহ্মণ, দুখীয়া, অনাথ আৰু নিঠৰুৱা লোকৰ লগতে বিভিন্ন ধৰ্মৰ প্ৰতিনিধি উপস্থিত আছিল।
- দানৰ কাৰ্যসূচী: প্ৰথম দিনত বুদ্ধ পূজা আৰু ভিক্ষুসকলক দান, দ্বিতীয়-তৃতীয় দিনত সূৰ্য আৰু শিৱ পূজাৰ পিছত ভক্তসকলক দান, আৰু চতুৰ্থ দিনত বৌদ্ধ ভিক্ষুসকলক পুনৰ দান কৰা হৈছিল।
- হৰ্ষৰ দানশীলতা: হৰ্ষই ৰাজকোষৰ সম্পদ, মূল্যবান সামগ্ৰী আৰু নিজৰ সাজ-পোছাক আৰু অলংকাৰো দান কৰিছিল।
- প্রভাৱ: এই সভাই হৰ্ষৰ ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু দানশীলতাৰ প্ৰতীক হিচাপে গণ্য হৈছিল, যিয়ে তেওঁৰ ৰাজনৈতিক আৰু ধৰ্মীয় নেতৃত্বক উজ্জ্বল কৰিছিল।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্ন (Essay-Type Questions)
1) সমসাময়িক সৱল ৰাজনৈতিক স্থিতি গঢ়ি তোলাৰ গুপ্ত শাসন ব্যৱস্থাৰ ভূমিকাৰ সন্দৰ্ভত আলোচনা কৰা।
(Discuss the role of the Gupta administrative system in consolidating a firm political situation in contemporary India.)
উত্তৰ:
গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ শাসন ব্যৱস্থা (Gupta Administrative System) সমসাময়িক ভাৰতত এক সৱল ৰাজনৈতিক স্থিতি গঢ়ি তোলাৰ ক্ষেত্ৰত অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। এই ব্যৱস্থা কেন্দ্ৰীভূত, সুসংগঠিত আৰু দক্ষ আছিল, যিয়ে গুপ্ত ৰজাসকলক বিশাল সাম্ৰাজ্যৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখিবলৈ সক্ষম কৰিছিল। ৰজাৰ নেতৃত্বত মন্ত্ৰীপৰিষদ, বিষয়া আৰু স্থানীয় প্ৰশাসনৰ সহায়ত শাসন কাৰ্য পৰিচালিত হৈছিল, যিয়ে ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা আৰু অর্থনৈতিক সমৃদ্ধিৰ ভেঁটি গঢ়ি তুলিছিল। গুপ্ত শাসন ব্যৱস্থাৰ সফলতাৰ ফলত এই যুগক প্ৰায়ে “সোণালী যুগ” হিচাপে আখ্যা দিয়া হয়।
কেন্দ্ৰীভূত শাসন: ৰজাই সৰ্বোচ্চ ক্ষমতাৰ অধিকাৰী আছিল আৰু মন্ত্ৰীপৰিষদৰ পৰামৰ্শত শাসন কাৰ্য পৰিচালনা কৰিছিল। এই কেন্দ্ৰীভূত ব্যৱস্থাই সাম্ৰাজ্যৰ ঐক্য ৰক্ষা কৰিছিল।
প্ৰশাসনিক বিভাজন: সাম্ৰাজ্যক ভুক্তি (প্ৰদেশ), বিষয় (জিলা) আৰু গ্ৰামত বিভক্ত কৰা হৈছিল। উপৰিক, বিষয়পতি আৰু গ্ৰামিকৰ দৰে বিষয়াসকলে স্থানীয় পৰ্যায়ত শাসনৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল।
ভূমিৰাজহ ব্যৱস্থা: ভূমিৰাজহ (Land Revenue) আছিল ৰাজ্যৰ মুখ্য আয়ৰ উৎস, যিটো ফচলৰ এক-ষষ্ঠাংশ হিচাপে সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল। ইয়াৰ জৰিয়তে ৰাজকোষ শক্তিশালী হৈছিল।
সামন্ত পদ্ধতিৰ আৰম্ভণি: গুপ্তসকলে ভূমি দানৰ জৰিয়তে বিষয়া আৰু সামন্তসকলক বেতন দিছিল, যিয়ে আদি-সামন্তবাদৰ ভেঁটি গঢ়ি তুলিছিল আৰু স্থানীয় শাসনক শক্তিশালী কৰিছিল।
ন্যায় বিচাৰ ব্যৱস্থা: গুপ্ত শাসনত ন্যায় বিচাৰৰ বাবে সুনিৰ্দিষ্ট ব্যৱস্থা আছিল, যিয়ে প্ৰজাৰ মাজত ন্যায়ৰ ভাৱ জাগ্ৰত কৰিছিল।
ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা: এই ব্যৱস্থাই বিদ্ৰোহ দমন, আইন-শৃংখলা ৰক্ষা আৰু সাম্ৰাজ্যৰ সম্প্ৰসাৰণত সহায় কৰিছিল।
গুপ্ত শাসন ব্যৱস্থাৰ সফলতাৰ ফলত সমসাময়িক ভাৰতত ৰাজনৈতিক ঐক্য, অর্থনৈতিক সমৃদ্ধি আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশ সম্ভৱ হৈছিল। এই ব্যৱস্থাই সাম্ৰাজ্যৰ বিভিন্ন অঞ্চলক একত্ৰিত কৰি শক্তিশালী কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতাৰ জৰিয়তে গুপ্ত যুগক ভাৰতৰ ইতিহাসৰ এক উজ্জ্বল অধ্যায় হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত কৰিছিল।
2) সমসাময়িক সৱল ৰাজনৈতিক স্থিতি গঢ়ি তোলাৰ গুপ্ত অৰ্থনীতিৰ ভূমিকাৰ সন্দৰ্ভত আলোচনা কৰা।
(Discuss the influence of the Gupta economy in consolidating a firm political situation in contemporary India.)
উত্তৰ:
গুপ্ত অর্থনীতি (Gupta Economy) সমসাময়িক ভাৰতত এক সৱল ৰাজনৈতিক স্থিতি গঢ়ি তোলাৰ ক্ষেত্ৰত মুখ্য ভূমিকা পালন কৰিছিল। এই অর্থনীতি কৃষিপ্ৰধান হোৱাৰ লগতে বাণিজ্য, শিল্প আৰু মুদ্ৰা ব্যৱস্থাৰ ওপৰতো নিৰ্ভৰশীল আছিল। ভূমিৰাজহ, সোণৰ মুদ্ৰাৰ প্ৰচলন আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাণিজ্যই ৰাজকোষক শক্তিশালী কৰিছিল, যিয়ে ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা আৰু সাম্ৰাজ্যৰ সম্প্ৰসাৰণত সহায় কৰিছিল। ভূমি দান পদ্ধতিয়ে অর্থনীতিত সামন্তীয় বৈশিষ্ট্য যোগ কৰিলেও, ই বিষয়া আৰু সামন্তসকলৰ আনুগত্য নিশ্চিত কৰিছিল। গুপ্ত অর্থনীতিৰ সমৃদ্ধিৰ ফলত এই যুগক “সোণালী যুগ” বুলি গণ্য কৰা হয়।
কৃষিৰ ভূমিকা: কৃষি আছিল অর্থনীতিৰ মূল ভেঁটি। ভূমিৰাজহ (Land Revenue), ফচলৰ এক-ষষ্ঠাংশ হিচাপে সংগ্ৰহ কৰা, ৰাজ্যৰ প্ৰধান আয়ৰ উৎস আছিল।
বাণিজ্যৰ সমৃদ্ধি: ৰোম, চীন আৰু দক্ষিণ-পূৰ্ব এচিয়াৰ সৈতে বাণিজ্য সমৃদ্ধ আছিল। সোণৰ মুদ্ৰা (Gold Coins) প্ৰচলনে বাণিজ্য সহজ কৰিছিল।
শিল্পৰ বিকাশ: বস্ত্ৰ, ধাতুকাম, মৃৎশিল্প আৰু গহনা নিৰ্মাণৰ শিল্পই অর্থনীতিত অৰিহণা যোগাইছিল।
ভূমি দান পদ্ধতি: ভূমিছিদ্রন্যায় আৰু অগ্ৰহাৰৰ দৰে পদ্ধতিয়ে বিষয়া আৰু সামন্তসকলক ভূমি দানৰ জৰিয়তে আনুগত্যৰ বিনিময়ত বেতন দিছিল, যিয়ে ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা বজাই ৰাখিছিল।
ৰাজকোষৰ শক্তি: সমৃদ্ধ অর্থনীতিয়ে ৰাজকোষক শক্তিশালী কৰি সামৰিক শক্তি, প্ৰশাসনিক ব্যয় আৰু সাংস্কৃতিক পৃষ্ঠপোষকতাৰ বাবে সম্পদ যোগান ধৰিছিল।
ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ: অর্থনৈতিক সমৃদ্ধিয়ে বিদ্ৰোহ দমন, সাম্ৰাজ্যৰ সম্প্ৰসাৰণ আৰু আইন-শৃংখলা ৰক্ষাত সহায় কৰিছিল।
গুপ্ত অর্থনীতিৰ সমৃদ্ধিৰ ফলত ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা, সামৰিক শক্তি আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশ সম্ভৱ হৈছিল। এই অর্থনীতিয়ে গুপ্ত সাম্ৰাজ্যক এক শক্তিশালী কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতাৰ জৰিয়তে সমসাময়িক ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক ঐক্য আৰু সমৃদ্ধিৰ প্ৰতীক হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত কৰিছিল।
3) গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ তত্বাৱধানত ভাৰতবৰ্ষৰ সামাজিক অৱস্থাৰ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা। গুপ্ত কালছোৱাক ‘সোণালী যুগ' হিচাপে আখ্যা দিব পাৰিনে?
(What was the social situation of India under the Gupta dynasty? Can the Gupta period be called a "Golden Age"?)
উত্তৰ:
গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ তত্বাৱধানত ভাৰতবৰ্ষৰ সামাজিক অৱস্থা (Gupta Society) বৰ্ণব্যৱস্থাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল, যিয়ে সামাজিক স্থিতিশীলতা আৰু সাংস্কৃতিক উৎকৰ্ষতাৰ ভেঁটি গঢ়ি তুলিছিল। এই সময়ত হিন্দু ধৰ্মৰ পুনৰুত্থান, ব্ৰাহ্মণৰ মৰ্যাদা বৃদ্ধি আৰু শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ ঘটিছিল। যদিও নাৰীৰ অৱস্থা মিশ্ৰিত আছিল আৰু কিছু সামাজিক নিষেধাজ্ঞাৰ আৰম্ভণি হৈছিল, তথাপিও সামাজিক স্থিতিশীলতা আৰু সাংস্কৃতিক সমৃদ্ধিৰ বাবে গুপ্ত কালক প্ৰায়ে “সোণালী যুগ” বুলি আখ্যা দিয়া হয়।
বৰ্ণব্যৱস্থা: সমাজ ব্ৰাহ্মণ, ক্ষত্ৰিয়, বৈশ্য আৰু শূদ্ৰৰ বৰ্ণব্যৱস্থাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল। ব্ৰাহ্মণসকলে ধৰ্মীয় আৰু শৈক্ষিক ক্ষেত্ৰত নেতৃত্ব দিছিল।
ব্ৰাহ্মণৰ মৰ্যাদা: ভূমি দানৰ জৰিয়তে ব্ৰাহ্মণসকলৰ অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক মৰ্যাদা বৃদ্ধি পাইছিল। অগ্ৰহাৰ পদ্ধতিয়ে তেওঁলোকক শিক্ষা আৰু ধৰ্মীয় কাৰ্যত সহায় কৰিছিল।
নাৰীৰ অৱস্থা: উচ্চবৰ্গৰ নাৰীৰ শিক্ষাৰ সুযোগ থাকিলেও, সতীপ্ৰথাৰ দৰে নিষেধাজ্ঞাৰ আৰম্ভণি হৈছিল, যিয়ে নাৰীৰ স্বাধীনতা হ্ৰাস কৰিছিল।
ধৰ্মীয় পুনৰুত্থান: হিন্দু ধৰ্মৰ পুনৰুত্থানৰ ফলত বৈদিক যজ্ঞ আৰু ৰীতি-নীতি জনপ্ৰিয় হৈছিল। বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰো অস্তিত্ব আছিল, যদিও তেওঁলোকৰ প্ৰভাৱ কমিছিল।
শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ: নালন্দা আৰু তক্ষশীলাৰ দৰে বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৃষ্ঠপোষকতাই শিক্ষাৰ বিকাশত সহায় কৰিছিল।
“সোণালী যুগ” হিচাপে গুপ্ত কাল:
গুপ্ত কালক “সোণালী যুগ” বুলি আখ্যা দিয়াৰ যুক্তি আছে। সামাজিক স্থিতিশীলতা, অর্থনৈতিক সমৃদ্ধি, শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ, আৰু কলা-সংস্কৃতিৰ উৎকৰ্ষতাই এই যুগক ভাৰতীয় ইতিহাসৰ এক উজ্জ্বল অধ্যায় হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত কৰিছিল। তথাপিও, নাৰীৰ ওপৰত নিষেধাজ্ঞা আৰু শূদ্ৰৰ নিম্ন মৰ্যাদাৰ দৰে কিছু নেতিবাচক দিশো আছিল। এই সীমাবদ্ধতা সত্ত্বেও, গুপ্ত কালৰ সামাজিক, অর্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক অৱদানৰ বাবে ইয়াক “সোণালী যুগ” বুলি গণ্য কৰা হয়।
গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ সামাজিক অৱস্থাই ভাৰতীয় সমাজৰ স্থিতিশীলতা আৰু বিকাশৰ এক উদাহৰণ প্ৰদৰ্শন কৰিছিল। এই যুগৰ সামগ্ৰিক অৱদানৰ বাবে ইয়াক “সোণালী যুগ” বুলি আখ্যা দিয়াটো যুক্তিসংগত।
4) গুপ্ত কলা আৰু স্থাপত্যৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
(Discuss the influence of Gupta art and architecture in contemporary society.)
উত্তৰ:
গুপ্ত কলা আৰু স্থাপত্য (Gupta Art and Architecture) ভাৰতীয় শিল্পৰ এক স্বর্ণযুগ হিচাপে বিবেচিত হয়, যিয়ে সমসাময়িক সমাজত ধৰ্মীয়, সাংস্কৃতিক আৰু সামাজিক জাগৰণৰ সৃষ্টি কৰিছিল। এই যুগৰ স্থাপত্য, ভাস্কর্য আৰু চিত্ৰকলাই ভাৰতীয় শৈলীৰ পৰিপক্কতা প্ৰকাশ কৰিছিল আৰু হিন্দু, বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান গুৰুত্ব প্ৰদান কৰিছিল। সাঁচীৰ স্তূপ, অজন্তা-ইলোৰাৰ গুহাচিত্ৰ আৰু মথুৰাৰ ভাস্কর্যই গুপ্ত কলাৰ শ্রেষ্ঠত্ব প্ৰমাণ কৰে। এই কলাই সমাজত ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা, সাংস্কৃতিক সমৃদ্ধি আৰু শৈল্পিক উৎকৰ্ষতাৰ প্ৰতিফলন ঘটাই গুপ্ত যুগক “সোণালী যুগ”ৰ মৰ্যাদা প্ৰদান কৰিছিল।
স্থাপত্যৰ বিকাশ: দেৱগড়ৰ দশাৱতাৰ মন্দিৰ আৰু ভিতৰগাঁৱৰ ইটাৰ মন্দিৰ মন্দিৰ স্থাপত্যৰ আদি ৰূপৰ উদাহৰণ। সাঁচীৰ স্তূপৰ শিলৰ ৰেলিং আৰু প্ৰৱেশদ্বাৰ পৰিৱৰ্ধিত হৈছিল।
ভাস্কর্যৰ শ্রেষ্ঠত্ব: মথুৰা আৰু সাৰনাথৰ বুদ্ধ, বিষ্ণু আৰু শিৱৰ মূৰ্তি নিৰ্মাণত ভাৰতীয় শৈলীৰ পৰিপক্কতা দেখা গৈছিল। এই মূৰ্তিসমূহে ধৰ্মীয় ভক্তি জাগ্ৰত কৰিছিল।
চিত্ৰকলাৰ উৎকৰ্ষতা: অজন্তাৰ গুহাচিত্ৰত বৌদ্ধ জীৱনৰ দৃশ্য আৰু ধৰ্মীয় কাহিনী সুন্দৰভাৱে চিত্ৰিত হৈছিল, যিয়ে সমাজত শৈল্পিক সংস্কৃতিৰ প্ৰচাৰ কৰিছিল।
ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা: গুপ্ত কলাই হিন্দু, বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান গুৰুত্ব দিছিল, যিয়ে সমাজত ধৰ্মীয় ঐক্যৰ ভাৱ জাগ্ৰত কৰিছিল।
সামাজিক প্ৰভাৱ: এই কলাই সমাজত ধৰ্মীয় ভক্তি, সাংস্কৃতিক জাগৰণ আৰু শৈক্ষিক বিকাশৰ প্ৰচাৰ কৰিছিল।
গুপ্ত কলা আৰু স্থাপত্যই সমসাময়িক সমাজত এক সাংস্কৃতিক আৰু ধৰ্মীয় পুনৰুত্থানৰ সৃষ্টি কৰিছিল। এই কলাৰ শ্রেষ্ঠত্ব আৰু সামাজিক প্ৰভাৱৰ বাবে গুপ্ত যুগক ভাৰতীয় ইতিহাসৰ এক উজ্জ্বল অধ্যায় হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
5) আদি সামন্তবাদ বুলিলে কি বুজা? ভূ-দান পদ্ধতিৰ আলমত আদি সামন্তবাদ প্ৰথাৰ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
(What do you mean by early feudalism? Evaluate your answer with the help of the land grant system of the Guptas.)
উত্তৰ:
আদি সামন্তবাদ (Early Feudalism) হৈছে গুপ্ত যুগত ভূ-দান পদ্ধতিৰ জৰিয়তে আৰম্ভ হোৱা এক অর্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা, যিয়ে পৰৱৰ্তী কালত পূৰ্ণাংগ সামন্তবাদৰ ভেঁটি গঢ়ি তুলিছিল। এই ব্যৱস্থাত ৰজাই বিষয়া, সামন্ত আৰু ধৰ্মীয় প্ৰতিষ্ঠানক কৰমুক্ত ভূমি দান কৰিছিল, যিসকলে ৰজাৰ প্ৰতি আনুগত্যৰ বিনিময়ত ভূমিৰ উৎপন্ন ভোগ কৰিছিল। গুপ্ত যুগৰ ভূ-দান পদ্ধতিয়ে এই ব্যৱস্থাক শক্তিশালী কৰি অর্থনীতি আৰু প্ৰশাসনত সামন্তীয় বৈশিষ্ট্য যোগ কৰিছিল।
ভূ-দান পদ্ধতি: গুপ্তসকলে ব্ৰাহ্মণ, ধৰ্মীয় প্ৰতিষ্ঠান আৰু বিষয়াসকলক কৰমুক্ত ভূমি দান কৰিছিল। এই ভূমিৰ মালিকীস্বত্ব দানগ্ৰহীতাৰ হাতলৈ যায়।
ভূমিছিদ্রন্যায়: জনশূন্য বা পতিত ভূমি চাষৰ বাবে দান কৰা হৈছিল, যিয়ে কৃষি উৎপাদন বৃদ্ধি আৰু সামন্তীয় ব্যৱস্থাৰ সম্প্ৰসাৰণত সহায় কৰিছিল।
অগ্ৰহাৰ: ব্ৰাহ্মণসকলক শিক্ষা আৰু ধৰ্মীয় কাৰ্যৰ বাবে কৰমুক্ত ভূমি দান কৰা হৈছিল, যিয়ে ব্ৰাহ্মণ্যবাদৰ পুনৰুত্থান আৰু সামন্তীয় অর্থনীতিৰ বিকাশত সহায় কৰিছিল।
সামন্তৰ উত্থান: ভূমি দানৰ জৰিয়তে বিষয়া আৰু সামন্তসকলে স্থানীয় ক্ষমতা লাভ কৰিছিল, যিয়ে কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতাৰ হ্ৰাস ঘটাইছিল।
অর্থনৈতিক প্ৰভাৱ: ভূ-দান পদ্ধতিয়ে অর্থনীতিত সামন্তীয় বৈশিষ্ট্য যোগ কৰি কৃষি উৎপাদন বৃদ্ধি আৰু ৰাজনৈতিক আনুগত্য নিশ্চিত কৰিছিল।
আদি সামন্তবাদে গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ অর্থনীতি আৰু প্ৰশাসনত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। ভূ-দান পদ্ধতিয়ে স্থানীয় সামন্তৰ উত্থানৰ জৰিয়তে ৰাজনৈতিক কাঠামো পৰিৱৰ্তন কৰি পৰৱৰ্তী কালত সামন্তবাদৰ পূৰ্ণাংগ ৰূপৰ পথ প্ৰশস্ত কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাই গুপ্ত যুগৰ ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা বজাই ৰাখিলেও কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতাৰ কিছু হ্ৰাস ঘটাইছিল।
6) হৰ্ষবৰ্ধনৰ তত্বাৱধানত উত্তৰ ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিৰ সম্পৰ্কে লিখা।
(Discuss the contribution of Harshavardhana to consolidate and expand the contemporary political power in Northern India.)
উত্তৰ:
হৰ্ষবৰ্ধন (Harshavardhana) উত্তৰ ভাৰতত ৰাজনৈতিক ক্ষমতাৰ একীকৰণ আৰু সম্প্ৰসাৰণৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। তেওঁৰ শাসনকালত (৬০৬-৬৪৭ খ্ৰীষ্টাব্দ) কনৌজক কেন্দ্ৰ কৰি এক শক্তিশালী সাম্ৰাজ্য গঢ়ি উঠিছিল, যিয়ে উত্তৰ ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক ঐক্য আৰু স্থিতিশীলতা নিশ্চিত কৰিছিল। হৰ্ষৰ সামৰিক বিজয়, দক্ষ প্ৰশাসন আৰু ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতাই তেওঁক সমসাময়িক ভাৰতৰ এক শ্ৰেষ্ঠ শাসক হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত কৰিছিল।
সামৰিক বিজয়: হৰ্ষই পঞ্জাৱ, মালৱা, বংগ আৰু মগধৰ দৰে অঞ্চল জয় কৰি সাম্ৰাজ্যৰ সম্প্ৰসাৰণ ঘটাইছিল। তেওঁ শশাঙ্কৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰি পূৰ্ব ভাৰতৰ নিয়ন্ত্ৰণ লাভ কৰিছিল।
প্ৰশাসনিক ব্যৱস্থা: হৰ্ষৰ প্ৰশাসন কেন্দ্ৰীভূত আছিল, য’ত বিষয়া আৰু সামন্তসকলে স্থানীয় শাসনৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল। তেওঁ নিজে প্ৰশাসনিক কাৰ্যৰ তদাৰক কৰিছিল।
ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা: হৰ্ষই হিন্দু, বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল, যিয়ে বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ মাজত ঐক্যৰ ভাৱ জাগ্ৰত কৰিছিল।
সাংস্কৃতিক পৃষ্ঠপোষকতা: তেওঁ নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল আৰু নিজে তিনিখন সংস্কৃত নাটক (নাগনন্দ, ৰত্নাৱলী, প্ৰিয়দর্শিকা) ৰচনা কৰিছিল।
প্ৰয়াগ ধৰ্মসভা: প্ৰতি পাঁচ বছৰৰ মূৰে মূৰে আয়োজিত প্ৰয়াগ ধৰ্মসভাত হৰ্ষই বিপুল দান কৰিছিল, যিয়ে তেওঁৰ দানশীলতা আৰু ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা প্ৰকাশ কৰিছিল।
হৰ্ষবৰ্ধনৰ শাসনকালত উত্তৰ ভাৰতত ৰাজনৈতিক ঐক্য, সাংস্কৃতিক সমৃদ্ধি আৰু ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতাৰ এক সুন্দৰ সমন্বয় দেখা গৈছিল। তেওঁৰ অৱদানে গুপ্ত যুগৰ পিছত উত্তৰ ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক ক্ষমতাক পুনৰ শক্তিশালী কৰিছিল আৰু তেওঁক ভাৰতীয় ইতিহাসৰ এক মহান শাসক হিচাপে স্থান দিছিল।
7) প্ৰয়াগ ধৰ্মসভাৰ উল্লিখনেৰে হৰ্ষবৰ্ধনৰ ধৰ্মনীতি সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
(Examine the religious policy of Harshavardhana with special reference to the Prayaga Council.)
উত্তৰ:
হৰ্ষবৰ্ধনৰ ধৰ্মনীতি (Religious Policy) ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা, সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান দৃষ্টিভংগী আৰু ধৰ্মীয় পৃষ্ঠপোষকতাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল। তেওঁ নিজে বৌদ্ধ ধৰ্মৰ অনুসাৰী হ’লেও হিন্দু আৰু জৈন ধৰ্মৰ প্ৰতিও সমান শ্ৰদ্ধা প্ৰকাশ কৰিছিল। প্ৰয়াগ ধৰ্মসভা (Prayaga Council) তেওঁৰ ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু দানশীলতাৰ এক উজ্জ্বল প্ৰতীক হিচাপে বিবেচিত হয়। হৰ্ষৰ ধৰ্মনীতিয়ে সমাজত ধৰ্মীয় ঐক্য আৰু সামাজিক স্থিতিশীলতা গঢ়ি তুলিছিল।
ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা: হৰ্ষই হিন্দু, বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল। তেওঁৰ ৰাজসভাত বিভিন্ন ধৰ্মৰ পণ্ডিতসকলৰ সমাগম হৈছিল।
বৌদ্ধ ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতা: হৰ্ষই নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়ক সমৰ্থন জনাইছিল আৰু হিউৱেন চাঙৰ দৰে বৌদ্ধ পণ্ডিতক পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল।
প্ৰয়াগ ধৰ্মসভা: প্ৰতি পাঁচ বছৰৰ মূৰে মূৰে গংগা-যমুনাৰ সংগমস্থলত আয়োজিত এই সভাত প্ৰায় ৫০,০০০ লোকে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। প্ৰথম দিনত বুদ্ধ পূজা, দ্বিতীয়-তৃতীয় দিনত সূৰ্য আৰু শিৱ পূজা, আৰু চতুৰ্থ দিনত বৌদ্ধ ভিক্ষুসকলক দান কৰা হৈছিল।
দানশীলতা: হৰ্ষই প্ৰয়াগ ধৰ্মসভাত ৰাজকোষৰ সম্পদ, মূল্যবান সামগ্ৰী আৰু নিজৰ সাজ-পোছাকো দান কৰিছিল, যিয়ে তেওঁৰ দানশীলতা প্ৰকাশ কৰিছিল।
সামাজিক প্ৰভাৱ: হৰ্ষৰ ধৰ্মনীতিয়ে বিভিন্ন ধৰ্মৰ মাজত ঐক্যৰ ভাৱ জাগ্ৰত কৰি সমাজত স্থিতিশীলতা আনিছিল।
হৰ্ষবৰ্ধনৰ ধৰ্মনীতি তেওঁৰ শাসনকালৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ আছিল। প্ৰয়াগ ধৰ্মসভাৰ জৰিয়তে তেওঁৰ ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু দানশীলতা সমগ্ৰ ভাৰতত প্ৰচাৰিত হৈছিল, যিয়ে তেওঁক এক মহান শাসক হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত কৰিছিল।
---------------------------
Reference
- Main Book
Disclaimer
The questions and answers published on this website are provided solely for educational purposes. We strive to ensure the accuracy of the answers based on the curriculum, but we cannot guarantee their complete correctness. Students may use these answers as a reference, but it is recommended to rely on their textbooks and teachers for studies. We are not responsible for any errors or damages arising from the use of our website’s content.
if you found any error, please comment us, I will correct as soon as possible.