Chapter 4
- ক) গুপ্ত সাম্রাজ্য : প্রশাসনিক পদ্ধতি, অর্থনীতি, সমাজ, কলা আৰু স্থাপত্য, সাংস্কৃতিক উন্নয়নসমূহ
- খ) পৰৱৰ্তী গুপ্তযুগ : ভূ-দান অৰ্থনীতি আৰু আদি সামন্তবাদ গ) হর্ষবর্ধন; সামন্ত পদ্ধতি
Main Book ৰ ওপতৰ বিত্তি কৰি Answer লিখা হৈছে
কিছুমান শব্দ বাদ দি পঢ়িব যেনে- Chapter 4 ৰ প্ৰসংগ: / Chapter 4 ত
ইয়াৰ ঠাইত পাঠত উল্লেখ আছে লিখিব পাৰে
--------------------------------------------------------
প্রশ্নাৱলী (Very Short Type Questions)
1. গুপ্ত বংশৰ প্ৰতিষ্ঠাতা কোন? (Who was the founder of the Gupta dynasty?)
উত্তৰ: গুপ্ত বংশৰ প্ৰতিষ্ঠাতা আছিল শ্ৰীগুপ্ত। তেওঁ আনুমানিক ২৭৫ৰ পৰা ৩০০ খ্ৰীষ্টাব্দলৈ ৰাজত্ব কৰিছিল।
2. ‘নীতিসাৰ’ৰ প্ৰণেতা কোন? (Who wrote Nitisara?)
উত্তৰ: ‘নীতিসাৰ’ৰ প্ৰণেতা আছিল কামান্দক। এই গ্ৰন্থত গুপ্তকালীন ৰাজনীতি আৰু শাসন ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে।
3. পুনা শৈলশালনৰ প্ৰণেতা কোন আছিল? (Who had inscribed Poona R.I?)
উত্তৰ: পুনা তাম্ৰপত্ৰ (Poona R.I) শিলালিপিৰ প্ৰণেতা আছিল প্ৰভাৱতী গুপ্ত, যি আছিল দ্বিতীয় চন্দ্ৰগুপ্তৰ কন্যা।
4. ‘ভূমিছিদ্রন্যায়’ কি? (What was bhumichidraniya?)
উত্তৰ: ‘ভূমিছিদ্রন্যায়’ হৈছে গুপ্তকালত জনবসতিহীন বা পতিত ভূমিৰ ব্যৱহাৰৰ নীতি। এই ভূমি কৃষকক চাষৰ বাবে দিয়া হৈছিল, যাৰ ফলত ৰাজহ বৃদ্ধি পাইছিল।
5. ‘অগ্ৰহাৰ’ কাক বোলে? (What was agrahara?)
উত্তৰ: ‘অগ্ৰহাৰ’ হৈছে গুপ্তকালত ব্ৰাহ্মণ বা পণ্ডিতসকলক দান কৰা ভূমি। এই ভূমিৰ পৰা প্ৰাপ্ত ৰাজহৰ পৰা তেওঁলোক মুক্ত আছিল।
6. হৰ্ষবৰ্ধনৰ সাহিত্যকৃতি সমূহ কি কি? (Mention the literary works of Harsha.)
উত্তৰ: হৰ্ষবৰ্ধনৰ সাহিত্যকৃতি হৈছে তিনিখন সংস্কৃত নাটক— নাগনন্দ, ৰত্নাৱলী, আৰু প্ৰিয়দর্শিকা।
চমু টোকা (Short Notes)
a. গুপ্ত প্রশাসনিক যন্ত্র (The Gupta administrative system)
গুপ্তকালীন প্রশাসন ব্যৱস্থা অত্যন্ত সুশৃংখল আৰু কেন্দ্ৰীভূত আছিল, যিয়ে সমসাময়িক ভাৰতত ৰাজনৈতিক স্থিৰতা আৰু ঐক্য স্থাপন কৰিছিল। ৰজাই ‘মহাৰাজাধিৰাজ’ উপাধিৰে শাসন কৰিছিল, আৰু ৰাজ্যক ভুক্তি (প্ৰদেশ), বিষয় (জিলা), আৰু গ্ৰামত ভাগ কৰা হৈছিল। উচ্চ বিষয়াসকলৰ ভিতৰত উপৰিক, বিষয়পতি, আৰু গ্রামিক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। এলাহাবাদ প্রশস্তিৰ পৰা সমুদ্রগুপ্তৰ শাসনৰ বিশালতা আৰু সাফল্যৰ বিষয়ে জানা যায়। সামন্তবাদৰ আদিম ৰূপৰ আৰম্ভণি এই সময়ত দেখা গৈছিল, য’ত স্থানীয় শাসকসকলে কেন্দ্ৰীয় কৰ্তৃপক্ষৰ অধীনত কাম কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাই গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ বিস্তৃত অঞ্চলত শান্তি আৰু শৃংখলা বজাই ৰাখিছিল।
- ভুক্তি: প্ৰদেশৰ শাসনৰ বাবে দায়ী।
- বিষয়পতি: জিলা পৰ্যায়ৰ প্রশাসক।
- গ্রামিক: গ্রামৰ প্রশাসনিক কামৰ তদাৰক।
b. গুপ্ত অর্থনীতি (The Gupta economy)
গুপ্তকালীন অর্থনীতি কৃষি, বাণিজ্য, আৰু শিল্পৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল, যিয়ে সাম্ৰাজ্যৰ সমৃদ্ধিৰ ভিত্তি গঢ়িছিল। কৃষি আছিল অর্থনীতিৰ মূল স্তম্ভ, আৰু ভূমিছিদ্রন্যায়ৰ জৰিয়তে পতিত ভূমি চাষৰ বাবে ব্যৱহৃত হৈছিল। সোণ, ৰূপ, আৰু তামৰ মুদ্ৰা প্ৰচলনে বাণিজ্যক সহজ কৰিছিল। ৰোম, চীন, আৰু দক্ষিণ-পূৰ্ব এছিয়াৰ সৈতে বৈদেশিক বাণিজ্যই অর্থনৈতিক সমৃদ্ধি বৃদ্ধি কৰিছিল। ভূ-দান প্ৰথাই ব্ৰাহ্মণ আৰু ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰাৰ লগতে সামন্তবাদৰ আৰম্ভণিৰ সূচনা কৰিছিল। এই অর্থনীতিয়ে গুপ্ত সাম্ৰাজ্যক ‘সোণালী যুগ’ৰূপে প্ৰতিষ্ঠা কৰাত সহায় কৰিছিল।
- মুদ্ৰা: সোণৰ দিনাৰ, ৰূপৰ মুদ্ৰা।
- বাণিজ্য: সমুদ্ৰপথে বৈদেশিক বাণিজ্য।
- ভূ-দান: সামন্তবাদৰ ভিত্তি।
c. গুপ্ত সমাজ (The Gupta society)
গুপ্তকালীন সমাজ বৰ্ণাশ্ৰম ব্যৱস্থাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল, য’ত ব্ৰাহ্মণ আৰু ক্ষত্ৰিয়সকলৰ প্ৰাধান্য আছিল। চীনা পৰিব্ৰাজক ফাহিয়েনৰ বিৱৰণত সমাজৰ শান্তিপূৰ্ণ আৰু সমৃদ্ধ অৱস্থাৰ কথা পোৱা যায়। মহিলাসকলৰ অৱস্থা তুলনামূলকভাৱে ভাল আছিল, যদিও পৰ্দাপ্ৰথাৰ আৰম্ভ হৈছিল। শিক্ষা আৰু ধৰ্মৰ প্ৰতি বিশেষ গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল, আৰু বিশ্ববিদ্যালয়সমূহে জ্ঞানৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে কাম কৰিছিল। বৌদ্ধ, হিন্দু, আৰু জৈন ধৰ্মৰ সহাৱস্থানে সমাজত সামাজিক সংহতি গঢ়িছিল। এই সমৃদ্ধি আৰু সাংস্কৃতিক উৎকর্ষৰ বাবে গুপ্তকালক ‘সোণালী যুগ’ বুলি কোৱা হয়।
- বৰ্ণাশ্ৰম: ব্ৰাহ্মণ আৰু ক্ষত্ৰিয়ৰ প্ৰাধান্য।
- শিক্ষা: বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৃষ্ঠপোষকতা।
- ধৰ্ম: সকলো ধৰ্মৰ প্রতি সহিষ্ণুতা।
d. গুপ্ত কলা ভাস্কর্য (The Gupta art and architecture)
গুপ্তকালীন কলা আৰু স্থাপত্য ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ শীৰ্ষস্থান হিচাপে বিবেচিত। এই যুগৰ মন্দিৰ, স্তম্ভ, চৈত্য, ভাস্কৰ্য, আৰু চিত্ৰকলাই শিল্পৰ শ্রেষ্ঠত্ব প্ৰদৰ্শন কৰে। সাঁচী, মথুৰা, অজন্তা, আৰু ইলোৰাৰ শিল্পকৰ্ম বিশ্ববিখ্যাত। বৌদ্ধ, হিন্দু, আৰু জৈন ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ এই শিল্পত স্পষ্ট। চিত্ৰকলা আৰু ভাস্কৰ্যত সূক্ষ্মতা আৰু নান্দনিকতাৰ সমন্বয় দেখা যায়। এই শিল্পকৰ্মই সমাজত ধৰ্মীয় চেতনা জাগ্ৰত কৰাৰ লগতে সাংস্কৃতিক ঐক্য স্থাপন কৰিছিল। গুপ্তকালৰ স্থাপত্যই পৰৱৰ্তী যুগৰ শিল্পকলাকো প্ৰভাৱিত কৰিছিল।
- স্থান: সাঁচী, অজন্তা, ইলোৰা।
- ধৰ্মীয় প্ৰভাৱ: বৌদ্ধ, হিন্দু, জৈন।
- বৈশিষ্ট্য: সূক্ষ্মতা আৰু নান্দনিকতা।
e. ভূ-দান (Land Grant Economy)
গুপ্তকালত ভূ-দান প্ৰথা অর্থনীতিৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ আছিল। ব্ৰাহ্মণ, পণ্ডিত, আৰু ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানলৈ ভূমি দান কৰা হৈছিল, যিবোৰৰ পৰা ৰাজহৰ পৰা মুক্তি দিয়া হৈছিল। এই প্ৰথাই কৃষি উৎপাদন বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে সামন্তবাদৰ আৰম্ভণিৰ সূচনা কৰিছিল। অগ্ৰহাৰ প্ৰথাৰ জৰিয়তে ব্ৰাহ্মণসকলৰ সামাজিক আৰু অর্থনৈতিক অৱস্থা উন্নত হৈছিল। ভূ-দানে ধৰ্মীয় আৰু শৈক্ষিক কাৰ্যৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল, যিয়ে সমাজত স্থিৰতা আৰু সাংস্কৃতিক উন্নয়নত সহায় কৰিছিল। এই প্ৰথাই গুপ্ত অর্থনীতিক শক্তিশালী কৰিছিল।
- অগ্ৰহাৰ: ব্ৰাহ্মণক দিয়া ভূমি।
- প্ৰভাৱ: সামন্তবাদৰ আৰম্ভ।
- উদ্দেশ্য: ধৰ্মীয়-শৈক্ষিক পৃষ্ঠপোষকতা।
f. অগ্ৰহাৰ (Agrahara)
অগ্ৰহাৰ আছিল গুপ্তকালত ব্ৰাহ্মণ, পণ্ডিত, বা ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানলৈ দান কৰা ভূমিৰ এক প্ৰথা। এই ভূমিৰ পৰা প্ৰাপ্ত ৰাজহৰ পৰা দান গ্ৰহীতাসকল মুক্ত আছিল। অগ্ৰহাৰ প্ৰথাই ব্ৰাহ্মণসকলৰ সামাজিক আৰু অর্থনৈতিক অৱস্থা উন্নত কৰাৰ লগতে ধৰ্মীয় আৰু শৈক্ষিক কাৰ্যৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল। এই প্ৰথাই গুপ্ত সমাজত সাংস্কৃতিক আৰু ধৰ্মীয় উন্নয়নত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। ইয়াৰ জৰিয়তে সামন্তবাদৰ আদিম ৰূপৰো সূচনা হৈছিল, কাৰণ ভূমিৰ নিয়ন্ত্ৰণ স্থানীয় গোষ্ঠীৰ হাতলৈ গৈছিল।
- দান গ্ৰহীতা: ব্ৰাহ্মণ, পণ্ডিত।
- উদ্দেশ্য: ধৰ্মীয়-শৈক্ষিক কাৰ্য।
- প্ৰভাৱ: সামন্তবাদৰ ভিত্তি।
g. আদি-সামন্তবাদ (Early Feudalism)
গুপ্তকালত আদি-সামন্তবাদৰ সূচনা হৈছিল, য’ত ভূ-দান প্ৰথাৰ জৰিয়তে স্থানীয় শাসক আৰু বিষয়াসকলক ভূমিৰ নিয়ন্ত্ৰণ দিয়া হৈছিল। এই প্ৰথাই কেন্দ্ৰীয় কৰ্তৃপক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা কমাই স্থানীয় শক্তিৰ উত্থান ঘটাইছিল। অগ্ৰহাৰ আৰু ভূমিছিদ্রন্যায়ৰ জৰিয়তে ব্ৰাহ্মণ আৰু ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানলৈ ভূমি দান কৰা হৈছিল, যিয়ে অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক কাঠামোত পৰিৱৰ্তন আনিছিল। সামন্তবাদৰ এই আদিম ৰূপে গুপ্ত প্রশাসনক শক্তিশালী কৰাৰ লগতে পৰৱৰ্তী যুগত সম্পূৰ্ণ সামন্তবাদৰ ভিত্তি গঢ়িছিল। এই ব্যৱস্থাই গ্রামীণ অর্থনীতিকো উৎসাহিত কৰিছিল।
- ভূ-দান: সামন্তবাদৰ মূল ভিত্তি।
- স্থানীয় শাসক: কেন্দ্ৰৰ অধীনত কাম।
- প্ৰভাৱ: গ্রামীণ অর্থনীতিৰ উন্নতি।
h. প্রয়াগ ধর্মসভা (Prayaga council)
প্রয়াগ ধর্মসভা হৰ্ষবৰ্ধনে গংগা-যমুনাৰ সংগমস্থলত প্ৰতি পাঁচ বছৰৰ মূৰে মূৰে আয়োজন কৰিছিল। ইয়াক মহামোক্ষ পৰিষদ বা দান সভা বুলিও কোৱা হয়। এই সভাত হৰ্ষই বৌদ্ধ, হিন্দু, আৰু অন্যান্য ধৰ্মৰ লোকসকলক দান-দক্ষিণা প্ৰদান কৰিছিল। প্ৰথম দিনা বুদ্ধ মূৰ্তিৰ উপাসনা, দ্বিতীয়-তৃতীয় দিনা সূৰ্য আৰু শিৱ পূজা, আৰু চতুর্থ দিনা ভিক্ষুসকলক দান কৰা হৈছিল। হৰ্ষই নিজৰ সাজ-পোছাক আৰু অলংকাৰো দান কৰি ৰাজকোষ উদং কৰিছিল। এই সভাই হৰ্ষৰ ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু উদাৰতা প্ৰকাশ কৰিছিল।
- স্থান: গংগা-যমুনা সংগম।
- উদ্দেশ্য: ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু দান।
- অংশগ্ৰহণ: শ্রমণ, ব্ৰাহ্মণ, দুখীয়া।
Long Questions
1. সমসাময়িক সৱল ৰাজনৈতিক স্থিতি গঢ়ি তোলাৰ গুপ্ত শাসন ব্যৱস্থাৰ ভূমিকাৰ সন্দৰ্ভত আলোচনা কৰা।
(Discuss the Gupta administrative system to consolidate a firm political situation in contemporary India.)
গুপ্ত শাসন ব্যৱস্থা সমসাময়িক ভাৰতত এক সুস্থিৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱেশ গঢ়াত মুখ্য ভূমিকা পালন কৰিছিল। এই ব্যৱস্থা কেন্দ্ৰীভূত আৰু সুশৃংখল আছিল, য’ত ৰজাই ‘মহাৰাজাধিৰাজ’ উপাধিৰে শাসন কৰিছিল। ৰাজ্যক ভুক্তি (প্ৰদেশ), বিষয় (জিলা), আৰু গ্রামত বিভক্ত কৰা হৈছিল, যিয়ে প্রশাসনিক দক্ষতা বৃদ্ধি কৰিছিল। উপৰিক, বিষয়পতি, আৰু গ্রামিকৰ দৰে বিষয়াসকলে স্থানীয় পৰ্যায়ত শাসনৰ দায়িত্ব পালন কৰি কেন্দ্ৰৰ সৈতে সংযোগ ৰক্ষা কৰিছিল। এলাহাবাদ প্রশস্তিৰ পৰা সমুদ্রগুপ্তৰ বিজয় আৰু প্রশাসনিক ক্ষমতাৰ বিষয়ে জানা যায়। সামন্তবাদৰ আদিম ৰূপে স্থানীয় শাসকসকলক কেন্দ্ৰৰ অধীনত ৰাখি ৰাজনৈতিক ঐক্য স্থাপন কৰিছিল। গুপ্ত শাসকসকলে সামৰিক শক্তিৰ সৈতে কূটনীতিৰ জৰিয়তে বিভিন্ন অঞ্চলৰ সৈতে সম্পৰ্ক গঢ়িছিল। ভূ-দান প্ৰথাৰ জৰিয়তে ব্ৰাহ্মণ আৰু ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানক সমৰ্থন দিয়া হৈছিল, যিয়ে সমাজৰ স্থিৰতা বজাই ৰাখি ৰাজনৈতিক ক্ষমতাক শক্তিশালী কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাই গুপ্ত সাম্ৰাজ্যক উত্তৰ ভাৰতত শান্তি আৰু সমৃদ্ধিৰ যুগ প্ৰতিষ্ঠা কৰাত সহায় কৰিছিল।
- প্রশাসনিক কাঠামো: ভুক্তি, বিষয়, গ্রাম।
- মুখ্য বিষয়া: উপৰিক, বিষয়পতি, গ্রামিক।
- সামন্তবাদ: স্থানীয় শাসকৰ নিয়ন্ত্ৰণ।
- ভূ-দান: সমাজৰ স্থিৰতাৰ জৰিয়তে ৰাজনৈতিক শক্তি।
2. সমসাময়িক সৱল ৰাজনৈতিক স্থিতি গঢ়ি তোলাৰ গুপ্ত অৰ্থনীতিৰ ভূমিকাৰ সন্দৰ্ভত আলোচনা কৰা।
(Discuss the influence of the Gupta economy to consolidate a firm political situation in contemporary India.)
গুপ্তকালীন অর্থনীতিয়ে সমসাময়িক ভাৰতত ৰাজনৈতিক স্থিৰতা গঢ়ি তুলিবলৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান আগবঢ়াইছিল। কৃষি আছিল অর্থনীতিৰ মূল ভিত্তি, আৰু ভূমিছিদ্রন্যায়ৰ জৰিয়তে পতিত ভূমি চাষৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰি খাদ্য উৎপাদন বৃদ্ধি কৰা হৈছিল। সোণৰ দিনাৰ, ৰূপৰ মুদ্ৰা আদিৰ প্ৰচলনে আভ্যন্তৰীণ আৰু বৈদেশিক বাণিজ্যক সহজ কৰিছিল। ৰোম, চীন, আৰু দক্ষিণ-পূৰ্ব এছিয়াৰ সৈতে সমুদ্ৰপথে বাণিজ্যই ৰাজকোষৰ সমৃদ্ধি বৃদ্ধি কৰিছিল, যাৰ ফলত সামৰিক আৰু প্রশাসনিক ব্যয় নিৰ্বাহ কৰা সম্ভৱ হৈছিল। ভূ-দান প্ৰথাই ব্ৰাহ্মণ আৰু ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানক সমৰ্থন দি সামাজিক স্থিৰতা আনিছিল, যিয়ে ৰাজনৈতিক ক্ষমতাক শক্তিশালী কৰিছিল। সামন্তবাদৰ আদিম ৰূপে স্থানীয় শাসকসকলৰ সমৰ্থন লাভ কৰি ৰাজনৈতিক ঐক্য স্থাপন কৰিছিল। এই অর্থনৈতিক সমৃদ্ধিয়ে গুপ্ত শাসকসকলক বিশাল সাম্ৰাজ্যৰ শাসন ব্যৱস্থা বজাই ৰাখিবলৈ সক্ষম কৰিছিল। গুপ্তকালৰ এই অর্থনৈতিক শক্তিয়ে ‘সোণালী যুগ’ৰ ভিত্তি গঢ়ি ৰাজনৈতিক স্থিৰতাৰ জৰিয়তে সমৃদ্ধিৰ যুগ স্থাপন কৰিছিল।
- কৃষি: ভূমিছিদ্রন্যায়ৰ জৰিয়তে উৎপাদন বৃদ্ধি।
- মুদ্ৰা: সোণ, ৰূপৰ মুদ্ৰাৰ প্ৰচলন।
- বাণিজ্য: ৰোম, চীনৰ সৈতে বৈদেশিক বাণিজ্য।
- ভূ-দান: সামাজিক স্থিৰতাৰ জৰিয়তে ৰাজনৈতিক শক্তি।
3. গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ তত্বাৱধানত ভাৰতবৰ্ষৰ সামাজিক অৱস্থাৰ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা। গুপ্ত কালছোৱাক ‘সোণালী যুগ’ হিচাপে আখ্যা দিব পাৰিনে?
(What was the social situation of India under the Gupta dynasty? Can it be called the "Golden Age"?)
গুপ্তকালীন ভাৰতৰ সমাজ বৰ্ণাশ্ৰম ব্যৱস্থাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল, য’ত ব্ৰাহ্মণ আৰু ক্ষত্ৰিয়ৰ প্ৰাধান্য আছিল। চীনা পৰিব্ৰাজক ফাহিয়েনৰ বিৱৰণত সমাজৰ শান্তিপূৰ্ণ আৰু সমৃদ্ধ অৱস্থাৰ কথা পোৱা যায়। বৈশ্য আৰু শূদ্ৰইও অর্থনীতিত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। মহিলাসকলৰ অৱস্থা তুলনামূলকভাৱে ভাল আছিল, যদিও পৰ্দাপ্ৰথাৰ আৰম্ভ হৈছিল। শিক্ষাৰ প্ৰতি গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল, আৰু নালন্দাৰ দৰে বিশ্ববিদ্যালয় জ্ঞানৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে গঢ়ি উঠিছিল। বৌদ্ধ, হিন্দু, আৰু জৈন ধৰ্মৰ সহাৱস্থানে সমাজত ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু সাংস্কৃতিক ঐক্য গঢ়িছিল। গুপ্তকালৰ এই সামাজিক সমৃদ্ধি, শিক্ষা, আৰু সাংস্কৃতিক উৎকর্ষৰ বাবে ইয়াক ‘সোণালী যুগ’ বুলি কোৱা হয়। তথাপি, বৰ্ণাশ্ৰমৰ কঠোৰতা আৰু নিম্নবৰ্গৰ শোষণৰ কাৰণে কিছুমানে এই নামকৰণৰ সমালোচনা কৰে। তথাপিও, সামগ্ৰিকভাৱে গুপ্তকালৰ সমাজ শান্তিপূৰ্ণ, সমৃদ্ধ, আৰু সাংস্কৃতিকভাৱে উন্নত আছিল, যাৰ বাবে ‘সোণালী যুগ’ৰ আখ্যা যথাযথ।
- বৰ্ণাশ্ৰম: ব্ৰাহ্মণ-ক্ষত্ৰিয়ৰ প্ৰাধান্য।
- শিক্ষা: নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়।
- ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা: বৌদ্ধ, হিন্দু, জৈন।
- সমালোচনা: নিম্নবৰ্গৰ শোষণ।
4. গুপ্ত কলা আৰু স্থাপত্যৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
(What was the influence of Gupta art and architecture in contemporary society?)
গুপ্তকালীন কলা আৰু স্থাপত্য ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ শীৰ্ষস্থান হিচাপে বিবেচিত আৰু সমসাময়িক সমাজত গভীৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছিল। এই যুগৰ মন্দিৰ, স্তম্ভ, চৈত্য, ভাস্কৰ্য, আৰু চিত্ৰকলাই শিল্পৰ শ্রেষ্ঠত্ব প্ৰদৰ্শন কৰিছিল। সাঁচীৰ স্তূপ, মথুৰাৰ ভাস্কৰ্য, আৰু অজন্তা-ইলোৰাৰ গুহাচিত্ৰ বিশ্ববিখ্যাত। এই শিল্পকৰ্মত বৌদ্ধ, হিন্দু, আৰু জৈন ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ স্পষ্ট আছিল, যিয়ে সমাজত ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু সাংস্কৃতিক ঐক্য গঢ়িছিল। গুপ্তকালীন চিত্ৰকলা আৰু ভাস্কৰ্যত সূক্ষ্মতা আৰু নান্দনিকতাৰ সমন্বয়ে সমাজৰ শৈল্পিক চেতনা জাগ্ৰত কৰিছিল। মন্দিৰ নিৰ্মাণৰ জৰিয়তে ধৰ্মীয় কেন্দ্ৰ গঢ়ি উঠিছিল, যিয়ে সমাজৰ সামাজিক আৰু ধৰ্মীয় জীৱনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। এই শিল্পকৰ্মই পৰৱৰ্তী যুগৰ শিল্পকলাকো প্ৰভাৱিত কৰিছিল। গুপ্তকালৰ কলা আৰু স্থাপত্যই সমাজত সাংস্কৃতিক গৌৰৱ আৰু ধৰ্মীয় চেতনাৰ সঞ্চাৰ কৰি ‘সোণালী যুগ’ৰ স্বৰূপ প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল।
- শিল্পকৰ্ম: সাঁচী, অজন্তা, ইলোৰা।
- ধৰ্মীয় প্ৰভাৱ: বৌদ্ধ, হিন্দু, জৈন।
- নান্দনিকতা: সূক্ষ্মতা আৰু শৈল্পিকতা।
- সামাজিক প্ৰভাৱ: ধৰ্মীয়-সাংস্কৃতিক ঐক্য।
5. আদি সামন্তবাদ বুলিলে কি বুজা? ভূ-দান পদ্ধতিৰ আলমত আদি সামন্তবাদ প্ৰথাৰ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
(What do you mean by early feudalism? Evaluate with the help of the land grant system of the Guptas.)
আদি সামন্তবাদ হৈছে এনে এক ব্যৱস্থা, য’ত ভূমিৰ নিয়ন্ত্ৰণ স্থানীয় শাসক বা গোষ্ঠীৰ হাতলৈ গৈছিল, আৰু তেওঁলোকে কেন্দ্ৰীয় কৰ্তৃপক্ষৰ অধীনত কাম কৰিছিল। গুপ্তকালত এই ব্যৱস্থাৰ সূচনা হৈছিল, য’ত ভূ-দান প্ৰথাই মুখ্য ভূমিকা পালন কৰিছিল। ভূ-দানৰ জৰিয়তে ব্ৰাহ্মণ, পণ্ডিত, আৰু ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানলৈ ভূমি দান কৰা হৈছিল, যিবোৰৰ পৰা ৰাজহৰ পৰা মুক্তি দিয়া হৈছিল। এই প্ৰথাৰ জৰিয়তে অগ্ৰহাৰ গঢ়ি উঠিছিল, যিয়ে ব্ৰাহ্মণসকলৰ অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক অৱস্থা উন্নত কৰিছিল। ভূমিছিদ্রন্যায়ৰ জৰিয়তে পতিত ভূমি চাষৰ বাবে দিয়া হৈছিল, যাৰ ফলত কৃষি উৎপাদন বৃদ্ধি পাইছিল। এই ভূ-দান প্ৰথাই স্থানীয় শক্তিৰ উত্থান ঘটাইছিল, যিয়ে কেন্দ্ৰীয় কৰ্তৃপক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা কমাইছিল। ইয়াৰ ফলত সামন্তবাদৰ আদিম ৰূপ গঢ়ি উঠিছিল, যিয়ে গুপ্ত প্রশাসনক শক্তিশালী কৰাৰ লগতে পৰৱৰ্তী যুগত সম্পূৰ্ণ সামন্তবাদৰ ভিত্তি গঢ়িছিল। এই ব্যৱস্থাই গ্রামীণ অর্থনীতিকো উৎসাহিত কৰিছিল।
- ভূ-দান: ব্ৰাহ্মণ আৰু ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানক ভূমি দান।
- অগ্ৰহাৰ: ব্ৰাহ্মণৰ সামাজিক-অর্থনৈতিক উন্নতি।
- ভূমিছিদ্রন্যায়: কৃষি উৎপাদন বৃদ্ধি।
- প্ৰভাৱ: স্থানীয় শক্তিৰ উত্থান।
6. হৰ্ষবৰ্ধনৰ তত্বাৱধানত উত্তৰ ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিৰ সম্পৰ্কে লিখা।
(Discuss the contribution of Harshavardhana to consolidate and expand the contemporary political power in Northern India.)
হৰ্ষবৰ্ধনে উত্তৰ ভাৰতত এক সুস্থিৰ আৰু বিস্তৃত ৰাজনৈতিক ক্ষমতা প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। থানেশ্বৰ আৰু কনৌজক কেন্দ্ৰ কৰি তেওঁ সামৰিক শক্তি আৰু কূটনীতিৰ জৰিয়তে সাম্ৰাজ্য বিস্তাৰ কৰিছিল। তেওঁ পাঞ্জাব, উত্তৰ প্ৰদেশ, বিহাৰ, আৰু উৰিষ্যাৰ কিছু অংশ জয় কৰিছিল। বাংলাৰ শশাঙ্ক আৰু দক্ষিণৰ চালুক্য ৰজা পুলকেশীৰ সৈতে সংঘৰ্ষৰ পিছতো তেওঁ কূটনৈতিক সম্পৰ্কৰ জৰিয়তে ৰাজনৈতিক স্থিৰতা বজাই ৰাখিছিল। হৰ্ষৰ প্রশাসন ব্যৱস্থা গুপ্তকালৰ ধৰণৰ আছিল, য’ত বিষয়পতি আৰু গ্রামিকে শাসনৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল। তেওঁৰ ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু দানশীলতাই জনসাধাৰণৰ সমৰ্থন লাভ কৰিছিল। প্রয়াগ ধর্মসভাত তেওঁ বৌদ্ধ, হিন্দু, আৰু জৈন ধৰ্মীয় নেতাসকলক দান কৰি ধৰ্মীয় ঐক্য গঢ়িছিল। হৰ্ষৰ সাহিত্যিক অৱদান, যেনে নাগনন্দ, ৰত্নাৱলী, আৰু প্ৰিয়দর্শিকা, তেওঁৰ সাংস্কৃতিক পৃষ্ঠপোষকতাৰ প্ৰমাণ। এই সকলো কাৰ্যই হৰ্ষক উত্তৰ ভাৰতৰ এক শক্তিশালী শাসক হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল।
বিহাৰ, আৰু উৰিষ্যাৰ কিছু অংশ জয় কৰি হৰ্ষবৰ্ধনে উত্তৰ ভাৰতত বিশাল সাম্ৰাজ্য গঢ়িছিল। তেওঁৰ শাসনকালত প্রশাসনিক ব্যৱস্থা সুশৃংখল আছিল, য’ত গুপ্তকালৰ ধৰণৰ বিষয়পতি আৰু গ্রামিকে স্থানীয় শাসনৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল। হৰ্ষৰ ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতাই বিভিন্ন ধৰ্মৰ মাজত ঐক্য স্থাপন কৰিছিল, যিয়ে ৰাজনৈতিক স্থিৰতা বৃদ্ধি কৰিছিল। তেওঁ প্রয়াগ ধর্মসভাৰ জৰিয়তে বৌদ্ধ, হিন্দু, আৰু জৈন ধৰ্মীয় নেতাসকলক দান কৰি জনসাধাৰণৰ সমৰ্থন লাভ কৰিছিল। এই সভাই তেওঁৰ উদাৰতা আৰু ধৰ্মীয় সমন্বয়ৰ নীতিক প্ৰতিফলিত কৰিছিল। হৰ্ষৰ সাহিত্যিক কৰ্ম, যেনে নাটক নাগনন্দ, ৰত্নাৱলী, আৰু প্ৰিয়দর্শিকা, তেওঁৰ সাংস্কৃতিক পৃষ্ঠপোষকতাৰ উদাহৰণ। তেওঁৰ কূটনৈতিক সম্পৰ্ক, যেনে চীনৰ সৈতে যোগাযোগ, আৰু সামৰিক শক্তিয়ে সাম্ৰাজ্যৰ বিস্তাৰ আৰু স্থিৰতা নিশ্চিত কৰিছিল। হৰ্ষৰ এই অৱদানসমূহে উত্তৰ ভাৰতত এক শক্তিশালী ৰাজনৈতিক কাঠামো গঢ়ি তুলিছিল, যিয়ে তেওঁক ইতিহাসৰ এক উল্লেখযোগ্য শাসক হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল।
- প্রশাসন: গুপ্তকালৰ ধৰণৰ বিষয়পতি আৰু গ্রামিক।
- ধৰ্মীয় ঐক্য: প্রয়াগ ধর্মসভাৰ জৰিয়তে সহিষ্ণুতা।
- সাহিত্য: নাগনন্দ, ৰত্নাৱলী, প্ৰিয়দর্শিকা।
- কূটনীতি: চীনৰ সৈতে সম্পৰ্ক।
7. প্রয়াগ ধর্মসভাৰ উল্লিখনেৰে হৰ্ষবৰ্ধনৰ ধৰ্মনীতি সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
(Examine the religious policy of Harshavardhana with special reference to Prayaga Council.)
হৰ্ষবৰ্ধনৰ ধৰ্মনীতি ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা আৰু সমন্বয়ৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল, যিয়ে তেওঁৰ শাসনকালত সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক ঐক্য গঢ়াত সহায় কৰিছিল। যদিও তেওঁ নিজে বৌদ্ধ ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষক আছিল, তথাপি হিন্দু আৰু জৈন ধৰ্মকো সমান গুৰুত্ব দিছিল। প্রয়াগ ধর্মসভা এই নীতিৰ সুস্পষ্ট প্ৰমাণ। গংগা-যমুনাৰ সংগমস্থলত প্ৰতি পাঁচ বছৰৰ মূৰে মূৰে আয়োজিত এই সভাত হৰ্ষই বৌদ্ধ, হিন্দু, আৰু জৈন ধৰ্মীয় নেতাসকলৰ লগতে দুখীয়া আৰু শ্রমণসকলক দান কৰিছিল। প্ৰথম দিনা বুদ্ধৰ পূজা, দ্বিতীয়-তৃতীয় দিনা সূৰ্য আৰু শিৱৰ উপাসনা, আৰু চতুর্থ দিনা ভিক্ষুসকলক দান কৰা হৈছিল। হৰ্ষই নিজৰ অলংকাৰ আৰু সাজ-পোছাকো দান কৰি ৰাজকোষ উদং কৰিছিল, যিয়ে তেওঁৰ উদাৰতা প্ৰকাশ কৰিছিল। এই সভাই ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতাৰ প্ৰতীক হিচাপে কাম কৰিছিল আৰু বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ মাজত ঐক্য গঢ়িছিল। হৰ্ষৰ ধৰ্মনীতিয়ে নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৃষ্ঠপোষকতাৰ জৰিয়তেও বৌদ্ধ শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ ঘটাইছিল। এই নীতিয়ে তেওঁৰ শাসনক সামাজিক সমন্বয়ৰ ভিত্তিত শক্তিশালী কৰি উত্তৰ ভাৰতত এক স্থিৰ পৰিৱেশ গঢ়িছিল।
- প্রয়াগ সভা: ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতাৰ প্ৰতীক।
- দান: বৌদ্ধ, হিন্দু, জৈন, দুখীয়াক দান।
- বৌদ্ধ পৃষ্ঠপোষকতা: নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়।
- প্ৰভাৱ: সামাজিক-ৰাজনৈতিক ঐক্য।
Reference
- Main Book
Disclaimer
The questions and answers published on this website are provided solely for educational purposes. We strive to ensure the accuracy of the answers based on the curriculum, but we cannot guarantee their complete correctness. Students may use these answers as a reference, but it is recommended to rely on their textbooks and teachers for studies. We are not responsible for any errors or damages arising from the use of our website’s content.
if you found any error, please comment us, I will correct as soon as possible.