Chapter 2
- গোট-২ : অবৈদিক চিন্তা
- আৰম্ভণি
- বৌদ্ধ দর্শন
- পৰিচয়
- চাৰি আৰ্যসত্য
- প্রথম আর্যসত্য : দুঃখ
- দ্বিতীয় আর্যসত্য : দুঃখ সমুদয়
- তৃতীয় আর্যসত্য : দুঃখ নিৰোধ
- চতুর্থ আর্যসত্য : দুঃখ নিৰোধ মাৰ্গ নির্বাণতত্ত্ব
- বৌদ্ধ দার্শনিক তত্ত্ব
- প্রতীত্যসমুৎপাদ
- অনিত্যবাদ বা ক্ষণিকবাদ
- নৈৰাত্ম্যবাদ বা অনাত্মবাদ
- প্রশ্নাৱলী
- জৈন দর্শন
- পৰিচয়
- অনেকান্তবাদ
- স্যাবাদ
- সপ্তভংগী নয়
- জীৱৰ বন্ধন
- জীৱৰ মোক্ষ
- প্রশ্নাৱলী
- চার্বাক দর্শন
- পৰিচয়
- চার্বাক দর্শনৰ উৎস
- চার্বাক দার্শনিক সম্প্রদায়
- জ্ঞানতত্ত্ব
- প্রত্যক্ষই একমাত্র প্ৰমাণ
- অনুমানৰ যথাৰ্থতা খণ্ডন
- শব্দ বা আপ্তবাক্যৰ যথাৰ্থতা খণ্ডন
- চার্বাক জ্ঞানতত্ত্বৰ সমালোচনা
- আধ্যাত্মবাদ বা অধিবিদ্যা,
- জড়বাদ বা ভূতচতুষ্টয়বাদ
- দেহাত্মবাদ বা ভূতচৈতন্যবাদ
- নিৰীশ্বৰবাদ
- চার্বাক নীতিতত্ত্ব
- প্ৰশ্নাৱলী
Main Book ৰ ওপতৰ বিত্তি কৰি Answer লিখা হৈছে
কিছুমান শব্দ বাদ দি পঢ়িব যেনে- Chapter 4 ৰ প্ৰসংগ: / Chapter 2 ত
ইয়াৰ ঠাইত পাঠত উল্লেখ আছে লিখিব পাৰে
--------------------------------------------------------
প্ৰশ্ন ১: চাৰ্বাক দৰ্শন হ'ল ভাৰতীয় দৰ্শনৰ এটি বৈদিক / অবৈদিক সম্প্ৰদায়। (Carvaka Philosophy is called Vaidika / Avaidika system of Indian Philosophy.)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শন হ’ল ভাৰতীয় দৰ্শনৰ এটি অবৈদিক (Avaidika) সম্প্ৰদায়। ই বেদৰ প্ৰামাণ্যতা স্বীকাৰ নকৰে আৰু বেদক ভণ্ড পুৰোহিতৰ দ্বাৰা সৃষ্ট বুলি বিশ্বাস কৰে। এই দৰ্শনক নাস্তিক (Nastika) দৰ্শন বোলা হয় কাৰণ ই বেদৰ বিৰোধিতা কৰে।
প্ৰশ্ন ২: চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মূল গ্ৰন্থ আছেনে? (Is there any scripture of Carvaka philosophy?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ কোনো নিৰ্দিষ্ট মূল গ্ৰন্থ (scripture) নাই। এই দৰ্শনৰ মতবাদসমূহ মুখে মুখে প্ৰচাৰিত হৈছিল আৰু পিছলৈ অন্য দৰ্শনৰ গ্ৰন্থত (যেনে- বৌদ্ধ, জৈন বা বৈদিক গ্ৰন্থ) চাৰ্বাকৰ মতবাদৰ উল্লেখ পোৱা যায়। কিছুমান বিশ্বাস কৰে যে ‘বৃহস্পতি সূত্ৰ’ চাৰ্বাকৰ গ্ৰন্থ আছিল, কিন্তু ইয়াৰ কোনো প্ৰমাণ নাই।
প্ৰশ্ন ৩: চাৰ্বাক দৰ্শনক ‘লোকায়ত দৰ্শন' বুলি জনা যায়। কিয়? (Carvaka philosophy is also known as 'Lokayata darsana'. Why?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনক ‘লোকায়ত দৰ্শন’ (Lokayata Darsana) বোলা হয় কাৰণ ই লোকৰ মাজত প্ৰচলিত (loka = people, ayata = prevalent) আৰু জনসাধাৰণৰ বাস্তৱ জীৱনৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠিছিল। এই দৰ্শনে কেৱল প্ৰত্যক্ষ (perception) জ্ঞানক গুৰুত্ব দিয়ে আৰু অতীন্দ্ৰিয় বিষয় (যেনে- ঈশ্বৰ, আত্মা) অস্বীকাৰ কৰে, যিটো সাধাৰণ লোকৰ বোধগম্য।
প্ৰশ্ন ৪: ভাৰতীয় দৰ্শনত ‘নাস্তিক-শিৰোমণি' বুলি কোৱা দাৰ্শনিক সম্প্ৰদায়টোৰ নাম লিখা (Name the system of Indian philosophy which is called 'Nastikashiramani'.)
উত্তৰ:
ভাৰতীয় দৰ্শনত ‘নাস্তিক-শিৰোমণি’ (Nastikashiramani) বুলি চাৰ্বাক দৰ্শনক কোৱা হয়। এই নামৰ কাৰণ হ’ল চাৰ্বাক দৰ্শন বেদৰ তীব্ৰ বিৰোধী আৰু ঈশ্বৰ, আত্মা, মোক্ষ আদি অস্বীকাৰ কৰি চৰম নাস্তিকতা (atheism) প্ৰকাশ কৰে।
প্ৰশ্ন ৫: চাৰ্বাক দৰ্শন মতে, জ্ঞানৰ উৎসটো কি? (What is the source of knowledge of Carvaka?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শন মতে, জ্ঞানৰ একমাত্ৰ উৎস হ’ল প্ৰত্যক্ষ (Pratyaksha, perception)। ইন্দ্ৰিয়ৰ দ্বাৰা পোৱা জ্ঞানকহে চাৰ্বাক যথাৰ্থ বুলি গণ্য কৰে। অনুমান (inference), শব্দ (testimony) বা আন কোনো উৎসক চাৰ্বাক স্বীকাৰ নকৰে, কাৰণ সেইবোৰ প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
প্ৰশ্ন ৬: চাৰ্বাক দৰ্শনে অনুমানক স্বীকাৰ কৰে নে? (Does Carvaka accept Anumana?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনে অনুমান (Anumana, inference)ক যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস হিচাপে স্বীকাৰ নকৰে। চাৰ্বাকৰ মতে, কেৱল প্ৰত্যক্ষ (perception) জ্ঞানহে সঁচা। অনুমান প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আৰু ইয়াৰ প্ৰামাণ্যতা সন্দেহযুক্ত। উদাহৰণস্বৰূপ, ধোঁৱা দেখি জুইৰ অনুমান কৰিলেও সেই জুই প্ৰত্যক্ষ নোহোৱা পর্যন্ত চাৰ্বাক ইয়াক মানি নলয়।
প্ৰশ্ন ৭: চাৰ্বাক দৰ্শনে শব্দক যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস বুলি গ্ৰহণ কৰিছেনে? দুটা কাৰণ দেখুওৱা। (Does Cārvāka accept Testimony (Sabda) as source of valid knowledge? Give two reasons.)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনে শব্দ (Sabda, testimony)ক যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস বুলি গ্ৰহণ নকৰে।
কাৰণ দুটা:
১. চাৰ্বাকৰ মতে, শব্দ প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। বেদ বা অন্যৰ কথা শুনি পোৱা জ্ঞান প্ৰত্যক্ষভাৱে পৰীক্ষা নকৰিলে সঁচা বুলি প্ৰমাণ নহয়।
২. চাৰ্বাক বিশ্বাস কৰে যে বেদ ভণ্ড পুৰোহিতৰ দ্বাৰা ৰচিত, গতিকে বেদৰ শব্দ (testimony) মিছা আৰু অপ্ৰমাণিক।
প্ৰশ্ন ৮: ব্যাপ্তি বুলিলে কি বুজা? (What is Vyāpti?)
উত্তৰ:
ব্যাপ্তি (Vyāpti) বুলিলে অনুমানৰ ক্ষেত্ৰত দুটা বিষয়ৰ মাজৰ অবিচ্ছেদ্য সম্পৰ্কক বুজায়, য’ত এটা বিষয় থাকিলে আনটো সদায় থাকে। উদাহৰণস্বৰূপ, ধোঁৱা আৰু জুইৰ মাজৰ সম্পৰ্ক— য’ত ধোঁৱা আছে, তাত জুই থাকিবই। কিন্তু চাৰ্বাক দৰ্শনে ব্যাপ্তিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি অনুমানক স্বীকাৰ নকৰে, কাৰণ ই প্ৰত্যক্ষ নহয়।
প্ৰশ্ন ৯: চাৰ্বাকৰ মতে জড়জগত কি কি চাৰিটা উপাদানেৰে গঠিত? (What are the four elements of world according to Carvaka?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে, জড়জগত চাৰিটা উপাদানেৰে গঠিত। এই চাৰিটা উপাদান হ’ল:
১. মাটি (Earth)
২. পানী (Water)
৩. বায়ু (Air)
৪. অগ্নি (Fire)
চাৰ্বাকৰ মতে, এই চাৰিটা জড় উপাদানৰ স্বাভাৱিক সংমিশ্ৰণৰ দ্বাৰা জগত সৃষ্টি হৈছে, আৰু আকাশ (ether)ক ই মূল উপাদান হিচাপে স্বীকাৰ নকৰে কাৰণ ই প্ৰত্যক্ষ নহয়।
প্ৰশ্ন ১০: চাৰ্বাক দৰ্শনক জড়বাদী বা বস্তুবাদী দৰ্শন বুলি জনা যায়। (শুদ্ধ বা অশুদ্ধ) (Carvaka Philosophy is known as materialism. (True or False))
উত্তৰ:
শুদ্ধ (True)। চাৰ্বাক দৰ্শনক জড়বাদী বা বস্তুবাদী দৰ্শন (Materialistic Philosophy) বুলি জনা যায় কাৰণ ই কেৱল জড় (matter)ক জগতৰ মূল সত্তা বুলি বিশ্বাস কৰে আৰু আত্মা, ঈশ্বৰ বা আধ্যাত্মিক সত্তা অস্বীকাৰ কৰে।
প্ৰশ্ন ১১: চাৰ্বাক দৰ্শনে আত্মাক বিশ্বাস কৰেনে? (Does Carvaka believe in Atman?)
উত্তৰ:
নকৰে। চাৰ্বাক দৰ্শনে আত্মা (Atman)ক বিশ্বাস নকৰে। তেওঁলোকৰ মতে, চৈতন্যবিশিষ্ট দেহই আত্মা, আৰু দেহৰ বাহিৰে কোনো পৃথক আধ্যাত্মিক আত্মাৰ অস্তিত্ব নাই। দেহ ধ্বংস হ’লে চৈতন্যো শেষ হয়।
প্ৰশ্ন ১২: চাৰ্বাক দৰ্শনে ঈশ্বৰক বিশ্বাস কৰেনে? (শুদ্ধ বা অশুদ্ধ) (Does Carvaka believe in God? (True or False))
উত্তৰ:
অশুদ্ধ (False)। চাৰ্বাক দৰ্শনে ঈশ্বৰ (God)ক বিশ্বাস নকৰে। তেওঁলোকৰ মতে, ঈশ্বৰ অপ্ৰত্যক্ষ আৰু অলীক কল্পনা। জগতৰ সৃষ্টিৰ বাবে ঈশ্বৰৰ প্ৰয়োজন নাই, কাৰণ জগত চাৰি জড় উপাদানৰ স্বাভাৱিক নিয়মত সৃষ্ট।
প্ৰশ্ন ১৩: ভাৰতীয় দৰ্শনত কেৱল এটাই বস্তুবাদী বা জড়বাদী দৰ্শন আছে। সেইটো কি? (There is only one materialist school of Indian philosophy. What is that?)
উত্তৰ:
ভাৰতীয় দৰ্শনত কেৱল এটাই বস্তুবাদী বা জড়বাদী দৰ্শন (Materialist Philosophy) আছে, আৰু সেইটো হ’ল চাৰ্বাক দৰ্শন। ই জড় (matter)ক জগতৰ একমাত্ৰ সত্তা বুলি গণ্য কৰে আৰু আধ্যাত্মিক সত্তা অস্বীকাৰ কৰে।
প্ৰশ্ন ১৪: “চাৰ্বাক দৰ্শন এটি বস্তুবাদী বা জড়বাদী দৰ্শন।” এইটো সত্য নে? ('The Carvaka is a materialistic philosophy'. Is it true?)
উত্তৰ:
সত্য। চাৰ্বাক দৰ্শন এটি বস্তুবাদী বা জড়বাদী দৰ্শন (Materialistic Philosophy)। ই বিশ্বাস কৰে যে জগত কেৱল জড় উপাদান (মাটি, পানী, বায়ু, অগ্নি)ৰ দ্বাৰা গঠিত, আৰু ঈশ্বৰ, আত্মা বা মোক্ষৰ ধাৰণা অস্বীকাৰ কৰে।
প্ৰশ্ন ১৫: চাৰ্বাক দৰ্শনে আকাশক কিয় জগতৰ মূল উপাদান হিচাপে মানি লোৱা নাই? (Why does Carvaka not accept ether as the basic element of the world?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনে আকাশ (Ether)ক জগতৰ মূল উপাদান হিচাপে মানি নলয় কাৰণ আকাশ প্ৰত্যক্ষ (perceptible) নহয়। চাৰ্বাকৰ মতে, কেৱল প্ৰত্যক্ষভাৱে ইন্দ্ৰিয়ৰ দ্বাৰা অনুভৱ কৰিব পৰা উপাদান— মাটি, পানী, বায়ু আৰু অগ্নি— জগতৰ মূল উপাদান। আকাশ অপ্ৰত্যক্ষ হোৱাৰ বাবে ইয়াক চাৰ্বাক অস্বীকাৰ কৰে।
প্ৰশ্ন ১৬: চাৰ্বাক দৰ্শনে কিয় স্বভাৱবাদ গ্ৰহণ কৰে? (Why does Carvaka Philosophy accept naturalism?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনে স্বভাৱবাদ (Naturalism) গ্ৰহণ কৰে কাৰণ ই বিশ্বাস কৰে যে জগত চাৰি জড় উপাদানৰ (মাটি, পানী, বায়ু, অগ্নি) স্বাভাৱিক গুণ আৰু নিয়মৰ দ্বাৰা সৃষ্ট। ঈশ্বৰ বা কোনো অতীন্দ্ৰিয় শক্তিৰ হস্তক্ষেপৰ প্ৰয়োজন নাই। সকলো ঘটনা জড় উপাদানৰ স্বাভাৱিক পৰিণাম।
প্ৰশ্ন ১৭: যদৃচ্ছাবাদ কাক বোলে? (What is accidentalism?)
উত্তৰ:
যদৃচ্ছাবাদ (Accidentalism) হ’ল চাৰ্বাক দৰ্শনৰ এটি বিশ্বাস, য’ত কোৱা হয় যে জগতৰ সৃষ্টি বা ঘটনা কোনো পৰিকল্পিত কাৰণ বা ঈশ্বৰৰ ইচ্ছাৰ ফল নহয়, বৰঞ্চ জড় উপাদানৰ স্বতঃস্ফূৰ্ত আৰু দৈবাৎ (accidental) সংমিশ্ৰণৰ ফল।
প্ৰশ্ন ১৮: চাৰ্বাকসকলে বেদৰ কৰ্তৃত্ব মানি লয়। উক্তিটো সঁচানে? (The Carvaka recognizes the authority of the Vedas, Is it true?)
উত্তৰ:
অশুদ্ধ (False)। চাৰ্বাক দৰ্শনে বেদৰ কৰ্তৃত্ব (authority of the Vedas) মানি নলয়। তেওঁলোকে বেদক ভণ্ড পুৰোহিতৰ দ্বাৰা ৰচিত মিছা গ্ৰন্থ বুলি বিশ্বাস কৰে আৰু বেদৰ শব্দ (testimony)ক জ্ঞানৰ উৎস হিচাপে অস্বীকাৰ কৰে।
প্ৰশ্ন ১৯: চাৰ্বাক দৰ্শনক কিয় জড়বাদী বুলি কোৱা হয়? (Why does Carvaka philosophy known as materialism?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনক জড়বাদী (Materialism) বুলি কোৱা হয় কাৰণ ই বিশ্বাস কৰে যে জগত কেৱল জড় উপাদান (matter)— মাটি, পানী, বায়ু আৰু অগ্নিৰ দ্বাৰা গঠিত। ই আত্মা, ঈশ্বৰ বা কোনো আধ্যাত্মিক সত্তাৰ অস্তিত্ব অস্বীকাৰ কৰে আৰু জড়ক জীৱনৰ একমাত্ৰ সত্য বুলি গণ্য কৰে।
প্ৰশ্ন ২০: প্ৰকৃতিগত ফালৰ পৰা চাৰ্বাক দৰ্শন (By virtue of nature, Carvaka is a philosophical system)
উত্তৰ:
প্ৰকৃতিগত ফালৰ পৰা চাৰ্বাক দৰ্শন এটি জড়বাদী (Materialistic) আৰু স্বভাৱবাদী (Naturalistic) দাৰ্শনিক সম্প্ৰদায়। ই কেৱল প্ৰত্যক্ষ জ্ঞানক স্বীকাৰ কৰে, আত্মা-ঈশ্বৰ অস্বীকাৰ কৰে, আৰু জগতৰ সৃষ্টি জড় উপাদানৰ স্বাভাৱিক নিয়মৰ ফল বুলি বিশ্বাস কৰে।
প্ৰশ্ন ২১: চাৰ্বাক অভিমত অনুসাৰে চাৰিটা উপাদানে নিজৰ স্বভাব অনুযায়ী জগত সৃষ্টি কৰিছে। এইবোৰ উপাদান কি কি? (In the opinion of the Carvaka the four elements have created the world out of their very nature. What are they?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক অভিমত অনুসাৰে জগত চাৰি উপাদানৰ স্বভাৱিক সংমিশ্ৰণৰ দ্বাৰা সৃষ্ট। এই চাৰিটা উপাদান হ’ল:
১. মাটি (Earth)
২. পানী (Water)
৩. বায়ু (Air)
৪. অগ্নি (Fire)
প্ৰশ্ন ২২: জীৱনৰ চাৰিটা পৰমমূল্যৰ ভিতৰত চাৰ্বাকে কোন দুটা স্বীকাৰ কৰিছে? (Out of the four human values, Which two are accepted by Carvaka?)
উত্তৰ:
জীৱনৰ চাৰিটা পৰমমূল্য বা পুৰুষাৰ্থ (Dharma, Artha, Kama, Moksha)ৰ ভিতৰত চাৰ্বাক দৰ্শনে কেৱল দুটা স্বীকাৰ কৰে:
১. অৰ্থ (Artha, wealth)
২. কাম (Kama, pleasure)
প্ৰশ্ন ২৩: চাৰিটা পুৰুষাৰ্থৰ ভিতৰত চাৰ্বাকে কেৱল দুটা স্বীকাৰ কৰে। এই দুটা কি কি? (Out of the four human values, Carvaka accepts only two. What are these?)
উত্তৰ:
চাৰিটা পুৰুষাৰ্থৰ ভিতৰত চাৰ্বাক দৰ্শনে কেৱল দুটা স্বীকাৰ কৰে:
১. অৰ্থ (Artha, wealth)
২. কাম (Kama, pleasure)
প্ৰশ্ন ২৪: চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে জীৱনৰ পৰম কাম্য কি? (What is the summum bonum of Carvaka philosophy?)
উত্তৰ:
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে জীৱনৰ পৰম কাম্য (summum bonum) হ’ল সুখ বা কাম (Kama, pleasure)। তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে জীৱনৰ লক্ষ্য হ’ল ইন্দ্ৰিয় সুখ উপভোগ কৰা, আৰু ধৰ্ম বা মোক্ষৰ ধাৰণা অপ্ৰয়োজনীয়।
প্ৰশ্ন ২৫: চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে সুখেই জীৱনৰ পৰম লক্ষ্য। এইটো শুদ্ধ হয়নে? (Pleasure is the highest end of human life according to Carvaka. Is this true?)
উত্তৰ:
শুদ্ধ (True)। চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে সুখ বা কাম (Pleasure)ই জীৱনৰ পৰম লক্ষ্য। তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে জীৱনৰ উদ্দেশ্য হ’ল ইন্দ্ৰিয় সুখ উপভোগ কৰা, আৰু আধ্যাত্মিক লক্ষ্য যেনে মোক্ষ অস্বীকাৰ কৰে।
প্ৰশ্ন ২৬: চাৰ্বাক দৰ্শনে স্বভাৱবাদ গ্ৰহণ কৰেনে? (Does Carvaka Philosophy accept naturalism?)
উত্তৰ:
হয়, চাৰ্বাক দৰ্শনে স্বভাৱবাদ (Naturalism) গ্ৰহণ কৰে। ই বিশ্বাস কৰে যে জগত জড় উপাদানৰ (মাটি, পানী, বায়ু, অগ্নি) স্বাভাৱিক নিয়ম আৰু গুণৰ দ্বাৰা সৃষ্ট, আৰু কোনো ঈশ্বৰ বা অতীন্দ্ৰিয় শক্তিৰ প্ৰয়োজন নাই।
প্ৰশ্ন ২৭: চাৰ্বাক দৰ্শনে আকাশ Hooperক জগতৰ মূল উপাদান হিচাপে মানি লোৱা নাই। এইটো সঁচানে? (Carvaka does not accept ether as the basic element of the world. Is this true?)
উত্তৰ:
শুদ্ধ (True)। চাৰ্বাক দৰ্শনে আকাশ (Ether)ক জগতৰ মূল উপাদান হিচাপে মানি নলয় কাৰণ আকাশ প্ৰত্যক্ষ (perceptible) নহয়। চাৰ্বাক কেৱল প্ৰত্যক্ষ উপাদান— মাটি, পানী, বায়ু আৰু অগ্নিক মূল উপাদান বুলি গণ্য কৰে।
Long Questions
প্ৰশ্ন ১: চাৰ্বাক দৰ্শনৰ জড়বাদ মতবাদটো আলোচনা কৰা
(Discuss critically Carvaka's view of materialism)
চাৰ্বাক দৰ্শন ভাৰতীয় দৰ্শনৰ একমাত্ৰ জড়বাদী (Materialistic) সম্প্ৰদায়, যিয়ে জড় (matter)ক জগতৰ একমাত্ৰ সত্তা বুলি বিশ্বাস কৰে। ই অবৈদিক (Avaidika) আৰু নাস্তিক (Nastika) দৰ্শন হিচাপে বেদ, ঈশ্বৰ আৰু আত্মাৰ ধাৰণা অস্বীকাৰ কৰে। জড়বাদী হিচাপে চাৰ্বাকৰ মূল মতবাদসমূহ তলত আলোচনা কৰা হ’ল:
- জড় উপাদানৰ গুৰুত্ব: চাৰ্বাকৰ মতে, জগত চাৰি উপাদানৰ— মাটি (Earth), পানী (Water), বায়ু (Air) আৰু অগ্নি (Fire)— স্বাভাৱিক সংমিশ্ৰণৰ ফল। আকাশ (Ether)ক ই প্ৰত্যক্ষ নোহোৱাৰ বাবে অস্বীকাৰ কৰে।
- আত্মা-ঈশ্বৰৰ অস্বীকৃতি: চাৰ্বাক বিশ্বাস কৰে যে চৈতন্য দেহৰ গুণ, আৰু দেহ ধ্বংস হ’লে চৈতন্যো শেষ হয়। ঈশ্বৰৰ অস্তিত্বকো ই অপ্ৰত্যক্ষ বুলি নাকচ কৰে।
- সুখৰ গুৰুত্ব: চাৰ্বাকৰ মতে, জীৱনৰ পৰম লক্ষ্য হ’ল কাম (Pleasure) আৰু অৰ্থ (Wealth)। ধৰ্ম আৰু মোক্ষক ই অপ্ৰয়োজনীয় বুলি গণ্য কৰে।
চাৰ্বাকৰ জড়বাদ বাস্তৱমুখী আৰু সৰল হ’লেও ইয়াৰ কিছু দুৰ্বলতা আছে:
- অতীন্দ্ৰিয়ৰ অস্বীকৃতি: আধ্যাত্মিক বিষয়ৰ সম্পূৰ্ণ অস্বীকৃতিয়ে জীৱনৰ গভীৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিব নোৱাৰে।
- অনুমানৰ অগ্ৰহণ: অনুমান (Inference)ক অস্বীকাৰ কৰি চাৰ্বাক জ্ঞানৰ পৰিধি সীমিত কৰিছে।
- অতিমাত্ৰা সুখবাদ: কেৱল ইন্দ্ৰিয় সুখক গুৰুত্ব দিয়াটো নৈতিকতাৰ প্ৰতি অৱহেলা বুলি গণ্য হয়।
চাৰ্বাকৰ জড়বাদে বাস্তৱ জীৱনত বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰ গুৰুত্ব দেখুৱালেও, ইয়াৰ অতিমাত্ৰা সৰলীকৰণে ইয়াক অসম্পূৰ্ণ কৰি তুলিছে। তথাপি, ই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক অনন্য স্থান দখল কৰে।
প্ৰশ্ন ২: চাৰ্বাক দৰ্শনৰ জ্ঞান সম্পৰ্কীয় মতবাদটো আলোচনা কৰা
(Explain Carvaka's theory of knowledge or epistemology)
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ জ্ঞান সম্পৰ্কীয় মতবাদ বা জ্ঞানতত্ত্ব (Epistemology) অতি সৰল আৰু বাস্তৱমুখী। ই কেৱল প্ৰত্যক্ষ (Perception)ক যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস বুলি গণ্য কৰে আৰু অন্যান্য জ্ঞানৰ উৎসক অস্বীকাৰ কৰে। তলত ইয়াৰ বিশদ আলোচনা কৰা হ’ল:
চাৰ্বাকৰ মতে, জ্ঞানৰ একমাত্ৰ নিৰ্ভৰযোগ্য উৎস হ’ল প্ৰত্যক্ষ (Perception), অৰ্থাৎ ইন্দ্ৰিয়ৰ দ্বাৰা পোৱা জ্ঞান। যিহেতু প্ৰত্যক্ষ স্বচক্ষে পৰীক্ষা কৰিব পৰা, সেয়ে ই সঁচা আৰু প্ৰামাণিক। উদাহৰণস্বৰূপ, আমি চকুৰে গছ দেখিলে সেই জ্ঞান প্ৰত্যক্ষ।
চাৰ্বাক অন্য জ্ঞানৰ উৎসক অগ্ৰাহ্য কৰে:
- অনুমান (Inference): চাৰ্বাকৰ মতে, অনুমান প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আৰু সন্দেহযুক্ত। যেনে, ধোঁৱা দেখি জুইৰ অনুমান কৰিলেও জুই প্ৰত্যক্ষ নোহোৱা পর্যন্ত ই প্ৰমাণিত নহয়।
- শব্দ (Testimony): বেদ বা অন্যৰ কথাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা শব্দক চাৰ্বাক মিছা বুলি গণ্য কৰে, কাৰণ ই প্ৰত্যক্ষভাৱে পৰীক্ষা কৰিব নোৱাৰি।
- উপমান আৰু অৰ্থাপত্তি: এইবোৰো প্ৰত্যক্ষ নহয় বাবে চাৰ্বাকৰ বাবে অগ্ৰহণীয়।
চাৰ্বাকৰ জ্ঞানতত্ত্বৰ সুবিধা হ’ল ইয়াৰ বাস্তৱমুখী আৰু সৰল দৃষ্টিভংগী, যিয়ে বিজ্ঞানসন্মত চিন্তাধাৰাক প্ৰসাৰিত কৰে। কিন্তু ইয়াৰ দুৰ্বলতাও আছে:
- অনুমান অস্বীকাৰ কৰিলে জ্ঞানৰ পৰিধি সীমিত হয়।
- অতীন্দ্ৰিয় বিষয়ৰ সম্পূৰ্ণ অগ্ৰহণ জীৱনৰ গভীৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰহীন কৰি তুলিব পাৰে।
চাৰ্বাকৰ জ্ঞানতত্ত্বে প্ৰত্যক্ষৰ গুৰুত্ব দেখুৱালেও, ইয়াৰ অতিমাত্ৰা সৰলতাই ইয়াক অসম্পূৰ্ণ কৰি তুলিছে
প্ৰশ্ন ৩: চাৰ্বাকসকলে কেনেদৰে শব্দজ্ঞানৰ যথাৰ্থতা নাকচ কৰিছে, ব্যাখ্যা কৰা
(Explain how the Carvaka reject the validity of testimony)
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে, শব্দ (Testimony) যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস নহয়। ই কেৱল প্ৰত্যক্ষ (Perception)ক জ্ঞানৰ একমাত্ৰ উৎস বুলি গণ্য কৰে। শব্দৰ যথাৰ্থতা অস্বীকাৰৰ কাৰণসমূহ তলত ব্যাখ্যা কৰা হs হ’ল:
- প্ৰত্যক্ষৰ নিৰ্ভৰশীলতা: চাৰ্বাকৰ মতে, শব্দ প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। বেদ বা অন্যৰ কথা শুনি পোৱা জ্ঞান প্ৰত্যক্ষভাৱে পৰীক্ষা নকৰিলে যথাৰ্থ বুলি প্ৰমাণ নহয়।
- বেদৰ অপ্ৰামাণিকতা: চাৰ্বাক বিশ্বাস কৰে যে বেদ ভণ্ড পুৰোহিতৰ দ্বাৰা ৰচিত মিছা গ্ৰন্থ। গতিকে বেদৰ শব্দ (testimony) মিছা আৰু অপ্ৰমাণিক।
- অপ্ৰত্যক্ষতা: শব্দৰ দ্বাৰা পোৱা জ্ঞান, যেনে ঈশ্বৰ বা আত্মাৰ ধাৰণা, প্ৰত্যক্ষভাৱে পৰীক্ষা কৰিব নোৱাৰি, সেয়ে ই অগ্ৰহণীয়।
চাৰ্বাকৰ শব্দ অস্বীকাৰৰ দৃষ্টিভংগী বাস্তৱমুখী যদিও ইয়াৰ সীমাবদ্ধতা আছে:
- শব্দৰ সম্পূৰ্ণ অস্বীকাৰে জ্ঞানৰ পৰিধি সংকীৰ্ণ কৰে, কাৰণ বহুতো সত্য শব্দৰ জৰিয়তে প্ৰমাণিত হয়।
- বেদৰ সমালোচনা যুক্তিসংগত হ’লেও, সকলো শব্দক অপ্ৰামাণিক বুলি গণ্য কৰাটো অতিৰঞ্জিত।
চাৰ্বাকৰ শব্দ অস্বীকাৰে বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষাৰ গুৰুত্ব দেখুৱায়, কিন্তু ইয়াৰ অতিমাত্ৰা সৰলতাই জ্ঞানৰ বহু দিশ অৱহেলিত কৰে
প্ৰশ্ন ৫: চাৰ্বাকসকলৰ জড়বাদক তুমি সন্তোষজনক বুলি গণ্য কৰানে?
(Do you consider Carvaka materialism as satisfactory?)
চাৰ্বাকৰ জড়বাদ (Materialism) ভাৰতীয় দৰ্শনৰ এক অনন্য মতবাদ, যিয়ে জড়ক জগতৰ একমাত্ৰ সত্তা বুলি গণ্য কৰে। ইয়াক সন্তোষজনক বুলি গণ্য কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ শক্তি আৰু দুৰ্বলতা বিবেচনা কৰিব লাগিব।
- বাস্তৱমুখী দৃষ্টিভংগী: চাৰ্বাকৰ জড়বাদ বাস্তৱ জীৱনৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে আৰু ইন্দ্ৰিয় সুখক জীৱনৰ লক্ষ্য বুলি গণ্য কৰে, যিটো সাধাৰণ মানুহৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য।
- বৈজ্ঞানিক চিন্তা: প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰু অতীন্দ্ৰিয় বিষয়ৰ অস্বীকৃতিয়ে বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষাৰ সৈতে সংগতি ৰাখে।
- বেদৰ সমালোচনা: বেদক ভণ্ড পুৰোহিতৰ গ্ৰন্থ বুলি সমালোচনা কৰি চাৰ্বাকে যুক্তিবাদী চিন্তাৰ পথ মুকলি কৰিছে।
- অতীন্দ্ৰিয়ৰ অৱহেলা: আত্মা, ঈশ্বৰ বা মোক্ষৰ অস্বীকৃতিয়ে জীৱনৰ আধ্যাত্মিক দিশৰ প্ৰতি অৱহেলা কৰে।
- জ্ঞানৰ সীমিত পৰিধি: অনুমান আৰু শব্দ অস্বীকাৰ কৰিলে জ্ঞানৰ পৰিধি সংকীৰ্ণ হয়।
- নৈতিকতাৰ অভাৱ: কেৱল সুখৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়াটো নৈতিক মূল্যবোধৰ প্ৰতি উদাসীনতা হ’ব পাৰে।
চাৰ্বাকৰ জড়বাদ বাস্তৱমুখী আৰু যুক্তিবাদী হ’লেও ইয়াৰ অতিমাত্ৰা সৰলতা আৰু আধ্যাত্মিক বিষয়ৰ অস্বীকৃতিয়ে ইয়াক অসম্পূৰ্ণ কৰি তুলিছে। ই জীৱনৰ বস্তুগত দিশৰ বাবে সন্তোষজনক হ’লেও, গভীৰ দাৰ্শনিক প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিবলৈ অক্ষম। গতিকে, ই আংশিকভাৱে সন্তোষজনক যদিও সম্পূৰ্ণ নহয়
প্ৰশ্ন ৬: চাৰ্বাক নীতিতত্ত্ব হ'ল স্থূল আত্মসুখবাদ। আলচ কৰা।
(The ethics of Carvaka is a crude individual hedonism. Discuss.)
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ নীতিতত্ত্বক স্থূল আত্মসুখবাদ (Crude Individual Hedonism) বুলি কোৱা হয় কাৰণ ই জীৱনৰ পৰম লক্ষ্য হিচাপে কেৱল ইন্দ্ৰিয় সুখ (Pleasure) আৰু ব্যক্তিগত স্বাৰ্থক গুৰুত্ব দিয়ে। চাৰ্বাকৰ মতে, জীৱনৰ উদ্দেশ্য হ’ল অৰ্থ (Wealth) আৰু কাম (Pleasure)ৰ জৰিয়তে সুখ লাভ কৰা। ধৰ্ম আৰু মোক্ষৰ ধাৰণাক ই অস্বীকাৰ কৰে, কাৰণ এইবোৰ অপ্ৰত্যক্ষ আৰু অপ্ৰয়োজনীয়। চাৰ্বাক বিশ্বাস কৰে যে দেহ ধ্বংস হ’লে চৈতন্য শেষ হয়, গতিকে জীৱনত সুখ উপভোগ কৰাটোৱেই মুখ্য।
চাৰ্বাকৰ নীতিতত্ত্বৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল:
- ইন্দ্ৰিয় সুখৰ গুৰুত্ব: চাৰ্বাকৰ মতে, সুখই জীৱনৰ একমাত্ৰ লক্ষ্য। উদাহৰণস্বৰূপ, খাদ্য, সম্পত্তি আৰু শাৰীৰিক সুখক ই গুৰুত্ব দিয়ে।
- নৈতিকতাৰ অভাৱ: ই ধৰ্ম বা নৈতিক মূল্যবোধৰ পৰিৱৰ্তে ব্যক্তিগত সুখক প্ৰাধান্য দিয়ে, যাৰ ফলত ই স্থূল বুলি গণ্য হয়।
- বাস্তৱমুখী দৃষ্টিভংগী: চাৰ্বাকৰ নীতি জীৱনৰ বাস্তৱ দিশৰ ওপৰত আধাৰিত, যিটো সাধাৰণ মানুহৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য।
চাৰ্বাকৰ নীতিতত্ত্বৰ সমালোচনা হ’ল:
- অতিমাত্ৰা সুখবাদ: কেৱল ইন্দ্ৰিয় সুখক গুৰুত্ব দিয়াটো নৈতিকতাৰ প্ৰতি উদাসীনতা হ’ব পাৰে।
- সামাজিক দায়িত্বৰ অভাৱ: ব্যক্তিগত সুখৰ ওপৰত অত্যধিক গুৰুত্বই সামাজিক কল্যাণক অৱহেলা কৰে।
- আধ্যাত্মিকতাৰ অস্বীকৃতি: ধৰ্ম আৰু মোক্ষৰ অস্বীকাৰে জীৱনৰ গভীৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিব নোৱাৰে।
চাৰ্বাকৰ নীতিতত্ত্ব বাস্তৱমুখী আৰু সৰল হ’লেও, ইয়াৰ অতিমাত্ৰা সুখবাদী দৃষ্টিভংগীয়ে ইয়াক স্থূল আৰু অসম্পূৰ্ণ কৰি তুলিছে। তথাপি, ই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক অনন্য স্থান দখল কৰে।
প্ৰশ্ন ৭: চাৰ্বাক দৰ্শনত ‘চেতনাৰ ধাৰণা কি, আলোচনা কৰা।
(Discuss Carvaka's view about 'Consciousness'.)
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে, চেতনা (Consciousness) কোনো পৃথক আধ্যাত্মিক সত্তা নহয়, বৰঞ্চ ই জড় দেহৰ এক গুণ। চাৰ্বাকৰ জড়বাদী (Materialistic) দৃষ্টিভংগী অনুসৰি, চেতনা চাৰি জড় উপাদান— মাটি (Earth), পানী (Water), বায়ু (Air) আৰু অগ্নি (Fire)—ৰ সংমিশ্ৰণৰ ফল। ইয়াক তেওঁলোকে দেহৰ সৈতে অভিন্ন বুলি গণ্য কৰে।
চাৰ্বাকৰ চেতনা সম্পৰ্কীয় মতবাদৰ মূল দিশসমূহ হ’ল:
- চেতনা দেহৰ গুণ: চাৰ্বাকৰ মতে, চেতনা দেহৰ জৈৱিক ক্ৰিয়াৰ ফল। যেনে, মদৰ নিচাৰ দৰে চেতনাও জড় পদাৰ্থৰ সংমিশ্ৰণৰ ফল।
- আত্মাৰ অস্বীকৃতি: চাৰ্বাক পৃথক আত্মা (Atman)ৰ ধাৰণা নাকচ কৰে। তেওঁলোকৰ মতে, দেহ ধ্বংস হ’লে চেতনাও শেষ হয়।
- প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ: চেতনা প্ৰত্যক্ষভাৱে দেহৰ সৈতে জড়িত বুলি চাৰ্বাক বিশ্বাস কৰে, আৰু ইয়াৰ বাহিৰে কোনো অতীন্দ্ৰিয় সত্তা নাই।
চাৰ্বাকৰ এই দৃষ্টিভংগীৰ সমালোচনা হ’ল:
- অতীন্দ্ৰিয়ৰ অৱহেলা: চেতনাক কেৱল জড়ৰ গুণ বুলি গণ্য কৰিলে জীৱনৰ আধ্যাত্মিক দিশ অমীমাংসিত থাকে।
- অতি সৰলীকৰণ: চেতনাৰ জটিলতাক জড়ৰ সৈতে তুলনা কৰাটো অতিমাত্ৰা সৰল।
- বৈজ্ঞানিক সীমা: চেতনাৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কে চাৰ্বাকৰ ব্যাখ্যা আধুনিক বিজ্ঞানৰ তুলনাত অপৰ্যাপ্ত।
চাৰ্বাকৰ চেতনা সম্পৰ্কীয় মতবাদ বাস্তৱমুখী আৰু বৈজ্ঞানিক চিন্তাৰ সৈতে সংগতিপূৰ্ণ, কিন্তু ইয়াৰ অতি সৰলতা আৰু আধ্যাত্মিক দিশৰ অস্বীকৃতিয়ে ইয়াক অসম্পূৰ্ণ কৰি তুলিছে। তথাপি, ই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান দখল কৰে।
প্ৰশ্ন ৮: চাৰ্বাক জ্ঞানবিজ্ঞানৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। এই দৰ্শনত অনুমানক কিয় যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উপায় হিচাপে গ্ৰহণ কৰা নহয়।
(Explain Carvaka epistemology. Why is inference not a valid source of knowledge?)
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ জ্ঞানবিজ্ঞান (Epistemology) অতি সৰল আৰু বাস্তৱমুখী। ই কেৱল প্ৰত্যক্ষ (Perception)ক যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস বুলি গণ্য কৰে আৰু অন্যান্য উৎস যেনে অনুমান (Inference) আৰু শব্দ (Testimony) অস্বীকাৰ কৰে। প্ৰত্যক্ষক গুৰুত্ব দিয়াৰ কাৰণ হ’ল ই স্বচক্ষে পৰীক্ষাযোগ্য আৰু নিৰ্ভৰযোগ্য। উদাহৰণস্বৰূপ, চকুৰে গছ দেখা বা হাতেৰে স্পৰ্শ কৰাৰ জ্ঞান প্ৰত্যক্ষ আৰু সঁচা।
চাৰ্বাকৰ জ্ঞানবিজ্ঞানৰ মূল দিশসমূহ:
- প্ৰত্যক্ষৰ একমাত্ৰতা: প্ৰত্যক্ষ ইন্দ্ৰিয়ৰ দ্বাৰা পোৱা জ্ঞান, যিটো সৰল আৰু সন্দেহৰ অতীত।
- শব্দৰ অস্বীকৃতি: বেদ বা অন্যৰ কথাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা শব্দক চাৰ্বাক মিছা বুলি গণ্য কৰে, কাৰণ ই প্ৰত্যক্ষভাৱে পৰীক্ষা কৰিব নোৱাৰি।
- অনুমানৰ অগ্ৰহণ: অনুমানক চাৰ্বাক যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস বুলি গ্ৰহণ নকৰে।
অনুমানক অস্বীকাৰৰ কাৰণসমূহ:
- প্ৰত্যক্ষৰ নিৰ্ভৰশীলতা: চাৰ্বাকৰ মতে, অনুমান প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। যেনে, ধোঁৱা দেখি জুইৰ অনুমান কৰিলেও জুই প্ৰত্যক্ষ নোহোৱা পর্যন্ত ই অপ্ৰমাণিত।
- সন্দেহৰ সম্ভাৱনা: অনুমানত ভুলৰ সম্ভাৱনা থাকে, যাৰ বাবে ই নিৰ্ভৰযোগ্য নহয়।
- ব্যাপ্তিৰ অগ্ৰহণ: অনুমানৰ বাবে ব্যাপ্তি (Invariable Concomitance)ৰ প্ৰয়োজন, কিন্তু চাৰ্বাক ইয়াক অপ্ৰত্যক্ষ বুলি নাকচ কৰে।
চাৰ্বাকৰ জ্ঞানবিজ্ঞানৰ সমালোচনা হ’ল ই জ্ঞানৰ পৰিধি সীমিত কৰে। অনুমান অস্বীকাৰ কৰিলে বৈজ্ঞানিক আৰু দাৰ্শনিক চিন্তাৰ বিকাশ বাধাগ্ৰস্ত হয়। তথাপি, ই প্ৰত্যক্ষৰ গুৰুত্ব দেখুৱাই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক অনন্য স্থান দখল কৰে।
প্ৰশ্ন ৯: চাৰ্বাক আধ্যত্মবাদ বা অধিবিদ্যক মতবাদ আলচ কৰা।
(Discuss metaphysical view of Carvaka philosophy.)
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ অধিবিদ্যা বা আধ্যত্মবাদ (Metaphysics) সম্পূৰ্ণৰূপে জড়বাদী (Materialistic) আৰু স্বভাৱবাদী (Naturalistic)। ই জড় (Matter)ক জগতৰ একমাত্ৰ সত্তা বুলি গণ্য কৰে আৰু আত্মা, ঈশ্বৰ বা অতীন্দ্ৰিয় সত্তাৰ ধাৰণা অস্বীকাৰ কৰে। চাৰ্বাকৰ অধিবিদ্যাৰ মূল ভিত্তি হ’ল প্ৰত্যক্ষ (Perception)ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ।
চাৰ্বাকৰ অধিবিদ্যক মতবাদৰ মূল দিশসমূহ:
- জড় উপাদানৰ সৃষ্টি: চাৰ্বাকৰ মতে, জগত চাৰি জড় উপাদান— মাটি (Earth), পানী (Water), বায়ু (Air) আৰু অগ্নি (Fire)—ৰ স্বাভাৱিক সংমিশ্ৰণৰ ফল। আকাশ (Ether)ক ই প্ৰত্যক্ষ নোহোৱাৰ বাবে অস্বীকাৰ কৰে।
- আত্মা-ঈশ্বৰৰ অস্বীকৃতি: চাৰ্বাক বিশ্বাস কৰে যে চেতনা (Consciousness) দেহৰ গুণ, আৰু দেহ ধ্বংস হ’লে চেতনাও শেষ হয়। ঈশ্বৰৰ অস্তিত্বক ই অপ্ৰত্যক্ষ বুলি নাকচ কৰে।
- যদৃচ্ছাবাদ: জগতৰ সৃষ্টি কোনো পৰিকল্পিত কাৰণ বা ঈশ্বৰৰ ইচ্ছাৰ ফল নহয়, বৰঞ্চ জড় উপাদানৰ দৈবাৎ (Accidental) সংমিশ্ৰণৰ ফল।
চাৰ্বাকৰ অধিবিদ্যাৰ সমালোচনা হ’ল:
- অতীন্দ্ৰিয়ৰ অৱহেলা: আধ্যাত্মিক বিষয়ৰ সম্পূৰ্ণ অস্বীকৃতিয়ে জীৱনৰ গভীৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিব নোৱাৰে।
- অতি সৰলতা: জগতৰ সৃষ্টি আৰু চেতনাৰ জটিলতাক জড়ৰ সৈতে তুলনা কৰাটো অতিমাত্ৰা সৰল।
- বৈজ্ঞানিক সীমা: চাৰ্বাকৰ ব্যাখ্যা আধুনিক বিজ্ঞানৰ তুলনাত অপৰ্যাপ্ত।
চাৰ্বাকৰ অধিবিদ্যা বাস্তৱমুখী আৰু বৈজ্ঞানিক চিন্তাৰ সৈতে সংগতিপূৰ্ণ, কিন্তু ইয়াৰ অতি সৰলতা আৰু আধ্যাত্মিক দিশৰ অস্বীকৃতিয়ে ইয়াক অসম্পূৰ্ণ কৰি তুলিছে। তথাপি, ই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক অনন্য অৱদান।
প্ৰশ্ন ১০: অনুমান সম্পৰ্কে চাৰ্বাকে কৰা আলোচনা সমালোচনাসহ ব্যাখ্যা কৰা।
(Critically examine Carvaka view of inference.)
চাৰ্বাক দৰ্শন অনুমান (Inference)ক যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস হিচাপে অস্বীকাৰ কৰে, কাৰণ ই কেৱল প্ৰত্যক্ষ (Perception)ক জ্ঞানৰ একমাত্ৰ উৎস বুলি গণ্য কৰে। চাৰ্বাকৰ মতে, অনুমান প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আৰু সন্দেহযুক্ত, গতিকে ই নিৰ্ভৰযোগ্য নহয়।
চাৰ্বাকৰ অনুমান সম্পৰ্কীয় দৃষ্টিভংগীৰ মূল কাৰণসমূহ:
- প্ৰত্যক্ষৰ নিৰ্ভৰশীলতা: অনুমান প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। যেনে, ধোঁৱা দেখি জুইৰ অনুমান কৰিলেও জুই প্ৰত্যক্ষ নোহোৱা পর্যন্ত ই প্ৰমাণিত নহয়।
- সন্দেহৰ সম্ভাৱনা: অনুমানত ভুলৰ সম্ভাৱনা থাকে, যাৰ বাবে ই সন্দেহযুক্ত।
- ব্যাপ্তিৰ অগ্ৰহণ: অনুমানৰ বাবে ব্যাপ্তি (Invariable Concomitance)ৰ প্ৰয়োজন, কিন্তু চাৰ্বাক ইয়াক অপ্ৰত্যক্ষ বুলি নাকচ কৰে।
চাৰ্বাকৰ এই দৃষ্টিভংগীৰ সমালোচনা:
- জ্ঞানৰ পৰিধি সংকীৰ্ণ: অনুমান অস্বীকাৰ কৰিলে জ্ঞানৰ পৰিধি সীমিত হয়। বৈজ্ঞানিক আৰু দাৰ্শনিক চিন্তাৰ বিকাশৰ বাবে অনুমান অপৰিহাৰ্য।
- অতি সৰলতা: অনুমানক সম্পূৰ্ণৰূপে অগ্ৰাহ্য কৰাটো অতিমাত্ৰা সৰল, কাৰণ বহুতো সত্য অনুমানৰ দ্বাৰা প্ৰমাণিত হয়।
- বাস্তৱৰ অসংগতি: দৈনন্দিন জীৱনতো আমি অনুমানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰো, যিটো চাৰ্বাকৰ মতবাদৰ সৈতে সংগতিপূৰ্ণ নহয়।
চাৰ্বাকৰ অনুমান অস্বীকাৰৰ দৃষ্টিভংগী প্ৰত্যক্ষৰ গুৰুত্ব দেখুৱায় আৰু বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষাৰ সৈতে সংগতি ৰাখে। কিন্তু ইয়াৰ অতি সৰলতা আৰু জ্ঞানৰ সীমিত পৰিধিয়ে ইয়াক অসম্পূৰ্ণ কৰি তুলিছে। তথাপি, ই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সমালোচনাৰ সৃষ্টি কৰিছে।
প্ৰশ্ন ১১: চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে সুখেই জীৱনৰ পৰম লক্ষ্য হয়নে?
(Is pleasure the highest end of human life according to Carvaka?)
হয়, চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে সুখ বা কাম (Pleasure)ই জীৱনৰ পৰম লক্ষ্য। তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে জীৱনৰ উদ্দেশ্য হ’ল ইন্দ্ৰিয় সুখ উপভোগ কৰা, আৰু ধৰ্ম আৰু মোক্ষৰ ধাৰণা অপ্ৰয়োজনীয়।
প্ৰশ্ন ১২: চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে প্ৰত্যক্ষই জ্ঞানৰ একমাত্র উপায়। ব্যাখ্যা কৰা।
(Perception is the only source of valid knowledge according to Carvaka. Explain.)
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে, প্ৰত্যক্ষ (Perception)ই যথাৰ্থ জ্ঞানৰ একমাত্ৰ উপায় কাৰণ ই সৰল, নিৰ্ভৰযোগ্য আৰু স্বচক্ষে পৰীক্ষাযোগ্য। চাৰ্বাকৰ জড়বাদী (Materialistic) আৰু বাস্তৱমুখী দৃষ্টিভংগী অনুসৰি, কেৱল ইন্দ্ৰিয়ৰ দ্বাৰা পোৱা জ্ঞানহে সঁচা। অন্যান্য জ্ঞানৰ উৎস যেনে অনুমান (Inference) আৰু শব্দ (Testimony)ক ই অস্বীকাৰ কৰে কাৰণ এইবোৰ প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আৰু সন্দেহযুক্ত।
প্ৰত্যক্ষক একমাত্ৰ উপায় বুলি গণ্য কৰাৰ কাৰণসমূহ:
- নিৰ্ভৰযোগ্যতা: প্ৰত্যক্ষ ইন্দ্ৰিয়ৰ দ্বাৰা পোৱা জ্ঞান, যিটো পৰীক্ষা কৰিব পৰা। উদাহৰণস্বৰূপ, চকুৰে ফুল দেখা বা হাতেৰে স্পৰ্শ কৰাৰ জ্ঞান সঁচা আৰু সন্দেহৰ অতীত।
- সৰলতা: প্ৰত্যক্ষৰ জ্ঞান সৰল আৰু জটিল প্ৰক্ৰিয়াৰ প্ৰয়োজন নাই। ই সাধাৰণ মানুহৰ বোধগম্য আৰু প্ৰত্যক্ষভাৱে বুজিব পৰা।
- অন্য উৎসৰ অপ্ৰামাণিকতা: চাৰ্বাকৰ মতে, অনুমান আৰু শব্দ প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। যেনে, ধোঁৱা দেখি জুইৰ অনুমান কৰিলেও জুই প্ৰত্যক্ষ নোহোৱা পর্যন্ত ই অপ্ৰমাণিত। একেদৰে, বেদৰ শব্দক ই মিছা বুলি গণ্য কৰে।
চাৰ্বাকৰ এই দৃষ্টিভংগীৰ সমালোচনা:
- জ্ঞানৰ সীমিত পৰিধি: অনুমান আৰু শব্দ অস্বীকাৰ কৰিলে জ্ঞানৰ পৰিধি সংকীৰ্ণ হয়, যাৰ ফলত বৈজ্ঞানিক আৰু দাৰ্শনিক চিন্তাৰ বিকাশ বাধাগ্ৰস্ত হয়।
- অতীন্দ্ৰিয়ৰ অৱহেলা: প্ৰত্যক্ষৰ দ্বাৰা আধ্যাত্মিক বিষয় বুজিব নোৱাৰি, যাৰ ফলত জীৱনৰ গভীৰ প্ৰশ্ন অমীমাংসিত থাকে।
- বাস্তৱৰ অসংগতি: দৈনন্দিন জীৱনতো আমি অনুমানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰো, যিটো চাৰ্বাকৰ মতবাদৰ সৈতে সংগতিপূৰ্ণ নহয়।
চাৰ্বাকৰ প্ৰত্যক্ষক একমাত্ৰ জ্ঞানৰ উৎস বুলি গণ্য কৰাৰ দৃষ্টিভংগী বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষাৰ গুৰুত্ব দেখুৱায়, কিন্তু ইয়াৰ অতিমাত্ৰা সৰলতাই জ্ঞানৰ বহুমুখী দিশক অৱহেলা কৰে। তথাপি, ই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক অনন্য অৱদান।
Short Nots
১: চাৰ্বাক অনুমান।
(Anumana of Carvaka.)
চাৰ্বাক দৰ্শন অনুমান (Inference)ক যথাৰ্থ জ্ঞানৰ উৎস হিচাপে অস্বীকাৰ কৰে। তেওঁলোকৰ মতে, কেৱল প্ৰত্যক্ষ (Perception)ই সঁচা জ্ঞানৰ উৎস। অনুমানক অগ্ৰাহ্য কৰাৰ কাৰণসমূহ হ’ল:
- অনুমান প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। যেনে, ধোঁৱা দেখি জুইৰ অনুমান কৰিলেও জুই প্ৰত্যক্ষ নোহোৱা পর্যন্ত ই অপ্ৰমাণিত।
- অনুমানত ভুলৰ সম্ভাৱনা থাকে, যাৰ বাবে ই সন্দেহযুক্ত।
- ব্যাপ্তি (Invariable Concomitance) অপ্ৰত্যক্ষ হোৱাৰ বাবে চাৰ্বাক ইয়াক অস্বীকাৰ কৰে। চাৰ্বাকৰ এই দৃষ্টিভংগী বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষাৰ গুৰুত্ব দেখুৱায়, কিন্তু অনুমান অস্বীকাৰ কৰিলে জ্ঞানৰ পৰিধি সীমিত হয়। তথাপি, ই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সমালোচনাৰ সৃষ্টি কৰিছে।
২: চাৰ্বাক প্ৰত্যক্ষ।
(Pratyaksa of Carvaka.)
চাৰ্বাক দৰ্শনৰ মতে, প্ৰত্যক্ষ (Perception)ই যথাৰ্থ জ্ঞানৰ একমাত্ৰ উৎস। তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে ইন্দ্ৰিয়ৰ দ্বাৰা পোৱা জ্ঞান সৰল, নিৰ্ভৰযোগ্য আৰু স্বচক্ষে পৰীক্ষাযোগ্য। প্ৰত্যক্ষৰ গুৰুত্বৰ কাৰণসমূহ হ’ল:
- প্ৰত্যক্ষ সন্দেহৰ অতীত। উদাহৰণস্বৰূপ, চকুৰে গছ দেখা বা হাতেৰে স্পৰ্শ কৰাৰ জ্ঞান সঁচা।
- অনুমান (Inference) আৰু শব্দ (Testimony) প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আৰু সন্দেহযুক্ত।
- প্ৰত্যক্ষ সাধাৰণ মানুহৰ বোধগম্য আৰু বাস্তৱমুখী। চাৰ্বাকৰ এই দৃষ্টিভংগী বৈজ্ঞানিক চিন্তাৰ সৈতে সংগতিপূৰ্ণ, কিন্তু অন্য উৎস অস্বীকাৰ কৰিলে জ্ঞানৰ পৰিধি সংকীৰ্ণ হয়। তথাপি, প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়াৰ বাবে চাৰ্বাক ভাৰতীয় দৰ্শনত অনন্য।
৩: চাৰ্বাক নীতিতত্ত্ব।
(Carvaka Ethics.)
চাৰ্বাক নীতিতত্ত্ব স্থূল আত্মসুখবাদ (Crude Individual Hedonism)ৰ ওপৰত আধাৰিত। ই জীৱনৰ পৰম লক্ষ্য হিচাপে কাম (Pleasure) আৰু অৰ্থ (Wealth)ক গুৰুত্ব দিয়ে, আৰু ধৰ্ম আৰু মোক্ষক অস্বীকাৰ কৰে। মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- ইন্দ্ৰিয় সুখক জীৱনৰ উদ্দেশ্য বুলি গণ্য কৰে। যেনে, খাদ্য, সম্পত্তি আৰু শাৰীৰিক সুখ।
- নৈতিক মূল্যবোধৰ পৰিৱৰ্তে ব্যক্তিগত সুখক প্ৰাধান্য দিয়ে।
- দেহ ধ্বংস হ’লে চেতনা শেষ হয় বুলি বিশ্বাস কৰে, গতিকে জীৱনত সুখ উপভোগ কৰাটো মুখ্য। চাৰ্বাকৰ নীতিতত্ত্ব বাস্তৱমুখী, কিন্তু ইয়াৰ সমালোচনা হ’ল ই নৈতিকতা আৰু সামাজিক দায়িত্ব অৱহেলা কৰে। তথাপি, ই ভাৰতীয় দৰ্শনত এক অনন্য স্থান দখল কৰে।
৪: দেহাত্মবাদ।
(Dehatmavada.)
দেহাত্মবাদ (Dehatmavada) চাৰ্বাক দৰ্শনৰ এক মূল মতবাদ, য’ত কোৱা হয় যে দেহই আত্মা। চাৰ্বাকৰ মতে, কোনো পৃথক আধ্যাত্মিক আত্মা (Atman) নাই। মূল দিশসমূহ:
- চেতনা (Consciousness) দেহৰ গুণ, যিটো চাৰি জড় উপাদান— মাটি, পানী, বায়ু, অগ্নিৰ সংমিশ্ৰণৰ ফল।
- দেহ ধ্বংস হ’লে চেতনাও শেষ হয়, যেনে মদৰ নিচা শেষ হ’লে চেতনা নোহোৱা হয়।
- প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি চাৰ্বাক আত্মাৰ অতীন্দ্ৰিয় অস্তিত্ব নাকচ কৰে। দেহাত্মবাদৰ সমালোচনা হ’ল ই চেতনাৰ জটিলতাৰ ব্যাখ্যা দিব নোৱাৰে আৰু আধ্যাত্মিক দিশ অৱহেলা কৰে। তথাপি, ই জড়বাদী চিন্তাৰ এক অনন্য অৱদান।
৫: চাৰ্বাক নিৰীশ্বৰবাদ।
(Carvaka Atheism.)
চাৰ্বাক নিৰীশ্বৰবাদ (Atheism) ইয়াৰ নাস্তিক (Nastika) দৃষ্টিভংগীৰ এক মূল অংশ। চাৰ্বাক ঈশ্বৰৰ অস্তিত্ব অস্বীকাৰ কৰে আৰু বেদৰ কৰ্তৃত্ব নাকচ কৰে। মূল দিশসমূহ:
- ঈশ্বৰ অপ্ৰত্যক্ষ হোৱাৰ বাবে চাৰ্বাক ইয়াক অলীক কল্পনা বুলি গণ্য কৰে।
- জগত চাৰি জড় উপাদানৰ (মাটি, পানী, বায়ু, অগ্নি) স্বাভাৱিক সংমিশ্ৰণৰ ফল, ঈশ্বৰৰ হস্তক্ষেপৰ প্ৰয়োজন নাই।
- বেদক ভণ্ড পুৰোহিতৰ গ্ৰন্থ বুলি সমালোচনা কৰে। চাৰ্বাকৰ নিৰীশ্বৰবাদৰ সমালোচনা হ’ল ই আধ্যাত্মিক বিশ্বাসৰ গুৰুত্ব অৱহেলা কৰে। তথাপি, ই যুক্তিবাদী আৰু বৈজ্ঞানিক চিন্তাৰ পথ মুকলি কৰি ভাৰতীয় দৰ্শনত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান দখল কৰে।
Reference
- Main Book
Disclaimer
The questions and answers published on this website are provided solely for educational purposes. We strive to ensure the accuracy of the answers based on the curriculum, but we cannot guarantee their complete correctness. Students may use these answers as a reference, but it is recommended to rely on their textbooks and teachers for studies. We are not responsible for any errors or damages arising from the use of our website’s content.
if you found any error, please comment us, I will correct as soon as possible.